੧. ਸੰਸਥਾਪਕ (ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਠਾਕੁਰ) ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ
• ਇਕ ਸਧਾਰਨ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ।
• ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਦੀ ਮਾਇਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਸਮਰਪਣ।
• ਨਿੱਜੀ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਕੋਠੀ ਆਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਅਤੇ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਅਪਣਾਉਣਾ।
• ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਉੱਚੀ ਸੋਚ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ।
• ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ‘ਠਾਕੁਰ’, ‘ਰਿਸ਼ੀ’ ਤੇ ‘ਗੁਰੂਦੇਵ’ ਵਰਗੀਆਂ ਉਪਾਧੀਆਂ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਣਾ।
• ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਗਿਣਤੀ: ਸਿਰਫ਼ 5 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਆਰੰਭ।
• ਵਰਤਮਾਨ ਦਾਇਰਾ: ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ 500 ਵਿਦਿਆਰਥੀ।
ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਠਾਕੁਰ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਗੁਰੂਦੇਵ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਲਗਨ, ਬੇਮਿਸਾਲ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਉੱਚ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਮਹਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅਦਮ੍ਯ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ 500 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ।
ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਠਾਕੁਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਕੋਠੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਆਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਸਾਲ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਕੱਚੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ – ਸਾਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾਣਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਠਾਕੁਰ’, ‘ਰਿਸ਼ੀ’ ਅਤੇ ‘ਗੁਰੂਦੇਵ’ ਆਖਦੇ ਹਨ।
ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਕੇਂਦਰ ਬਨਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਜੀਵਨ ਮੂਲਿਆ, ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਮਿਲਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਐਸੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣਾਇਆ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।
੨. ਵਿੱਦਿਅਕ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ
• ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਐੱਮ.ਏ. ਤਕ ਦੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਲੈਕਚਰ ਰੁੱਖਾਂ ਥੱਲੇ ਹੋਣੇ।
• ਬਹਿਣ ਲਈ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ।
• ਮੀਂਹ ਸਮੇਂ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਜਾਣੀ।
• ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਐੱਮ.ਏ. ਤਕ ਸਾਂਝੀ ਵਿੱਦਿਆ (Co-education) ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ।
• ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣਾ।
• ਸਵੇਰੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੀ ਲਿਖੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਗਾਉਣਾ।
ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਠਾਕੁਰ ਦੇ ਅਦ੍ਵਿਤੀਯ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਐੱਮ.ਏ. ਤਕ ਦੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਥੱਲੇ ਪੜ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਰੁਚੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਬਹਿਣ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਲਾਸ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੀਂਹ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਸਕਣ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਐੱਮ.ਏ. ਤਕ ਸਾਂਝੀ ਵਿੱਦਿਆ (Co-education) ਹੈ, ਜੋ ਲਿੰਗ ਅਧਾਰਿਤ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜੋ ਠਾਕੁਰ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ, ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੀ ਲਿਖੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਨਿਰਭਰਤਾ, ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਸੋਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਸੰਵਾਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।
ਠੀਕ ਹੈ! ਮੈਂ ਹੁਣ ਬਾਕੀ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ, ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
੩. ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
• ਖ਼ਾਸ-ਖ਼ਾਸ ਦਫ਼ਤਰ ਅਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਹੌਸਟਲ।
• ਵੱਡਾ ਲੰਗਰ ਹਾਲ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਸਨ।
• ਵੱਡੀ ਸਾਂਝੀ ਕੇਂਦਰੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ।
• ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਠਾਕੁਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਟੈਗੋਰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ।
• ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ।
• ਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ, ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ, ਨਾਟਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਗ ਸਭਾ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਮੇਟੀਆਂ।
ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਇੱਕ ਸੁਚੱਜੀ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਖ਼ਾਸ-ਖ਼ਾਸ ਦਫ਼ਤਰ ਹਨ ਜੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦਿਨਚਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਹੌਸਟਲ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਖਮਯ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਵੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਕੱਠੇ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੇਂਦਰੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਪਣੀ ਅਧਿਐਨਕ ਗਤੀਵਿਧੀ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ, ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਠਾਕੁਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਦਰਭ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਟੈਗੋਰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਹੈ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਦੇ ਹਨ।
ਇੱਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਮੇਟੀਆਂ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ, ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ, ਨਾਟਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਗ ਸਭਾ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਸੇਵਾ, ਖੇਡ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਇੱਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
੪. ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ
• ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟੇ ਨਹੀਂ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੈ।
• ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਤੇ ਚੀਨੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ।
• ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਹਾਲੈਂਡ ਦੇ ਗਵੱਈਆਂ ਦਾ ਆਉਣਾ।
• ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਲਾ ਕਾਰਨ ਜਰਮਨ ਯੁਵਕ ਦਾ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ।
• ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹਰ ਥਾਂ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
• ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ-ਪ੍ਰੇਮ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਪਸਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ।
ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਪੱਧਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਐਸਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਘੱਟੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਮਾਹੌਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਕਰਸ਼ਕ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਏ, ਅਤੇ ਹਾਲੈਂਡ ਦੇ ਕੁਝ ਗਵੱਈਏ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਏ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਯੁਵਕ ਵੀ ਇੱਥੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ-ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੇ ਇੱਥੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪਸਾਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮੰਦਿਰ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਪੱਧਰੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹਰ ਥਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ।
ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ – ਕਲਾ ਪੱਖ (Literary Artistry)
ਮੈਂ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮੰਗ ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ’ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ-ਅੰਸ਼ ਦੇ ਕਲਾ-ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੇਠਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਮੱਗਰੀ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।
‘ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ’ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ-ਅੰਸ਼ ਕਲਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੁਚੱਜੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਪੜਚੋਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ:
1. ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਬਣਤਰ
ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਹਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਰਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਈ.ਜੇ. ਥਾਮਸਨ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਸੰਬੰਧੀ ਖਿੱਚ ਭਰੇ ਵਾਕਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੱਧ ਵਿੱਚ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਟੈਕਸੀ ਰਾਹੀਂ ਪਹੁੰਚਣ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਮਾਨਤਾ ਨਾਲ ਮੁੱਢਲੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸੰਦੇਹ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਝ ਦੇਖ ਵੀ ਸਕਣਗੇ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਰਾਤ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਅਤੇ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਦਿਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਸ੍ਰੀ ਮਾਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਰਚਨਾ ਦਾ ਅੰਤ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਦੇ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਮਿਆਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ
ਰਚਨਾ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸਰਲ, ਸਧਾਰਨ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਰਸ-ਭਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨੀਆ (Narrative), ਵਰਣਨੀ (Descriptive) ਅਤੇ ਨਾਟਕੀ (Dramatic) ਰੰਗ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।
ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਤੇ ਰਸ-ਭਰੀ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੁਆਦਲੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ: ਸਿਰ ਪਾਟ ਜਾਣਾ, ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ, ਅਤੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਮੰਗਲ।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ:
- ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ: ਸ਼ਸਤਰ, ਕਲਾ, ਚਿਤਰਕਾਰੀ, ਗੁਰੂਦੇਵ, ਮਾਧਿਅਮ, ਸੰਸੇ ਆਦਿ।
- ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦ: ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਲਿਬਾਸ, ਸੂਬੇ, ਸ਼ਾਹਾਨਾ।
- ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ: ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਗੈਜੂਏਟ, ਐੱਮ.ਏ., ਟੈਕਸੀ, ਬੋਰਡ ਆਦਿ।
ਵਾਕ-ਰਚਨਾ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਕ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਪਰ ਵਾਕ ਸਰਲ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਭਾਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਹਰ ਪੈਰਾ ਕਿਸੇ ਖਿੱਚ ਭਰੇ ਵਾਕ ਨਾਲ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਅਲੰਕਾਰ ਅਤੇ ਬਿੰਬ-ਸਿਰਜਣਾ
ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਉਚੇਚ (deliberate effort) ਤੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਹੀ ਹੈ। ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ: “ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਹਰ ਬਲਾਕ ਉਸ ਵੱਡੇ ਸੰਘਣੇ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਕੋਠੀ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦਾ ਸੀ”।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਦ੍ਰਿਸ਼-ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਵਰਣਨ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ ਤੇ ਸਜੀਵਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ:
- ਗੁਰੂਦੇਵ ਠਾਕੁਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਕੋਠੀ ਦਾ ਵਰਣਨ, ਜੋ ਆਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਆਪ ਕੱਚੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਰਹਿਣਾ।
- ਖਾਣੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਮੇਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਸਟੀਲ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਟਿਕਾ ਰਹੀਆਂ ਕੁੱਝ ਬੀਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼।
4. ਚਰਿੱਤਰ-ਚਿਤਰਨ
ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਮਾਨਤਾ (ਬੰਗਾਲੀ ਯੁਵਕ) ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਖੂਬ ਉੱਘੜੇ ਹਨ।
ਚਰਿੱਤਰ ਉਘਾੜਨ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਦਾ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਦੋਵੇਂ ਚਰਿੱਤਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਉਘੜਵੇਂ ਤੇ ਨਿੱਖੜਵੇਂ ਹਨ।
ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਠਾਕੁਰ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਕਵੀ, ਲੇਖਕ, ਯਾਤਰੂ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਤੇ ਚਿਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣਾ ਤਨ, ਮਨ, ਧਨ ਨਿਸ਼ਾਵਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਸ. ਸ. ਅਮੋਲ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਕਲਾ-ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਨਿਕੇਤਨ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸੁਚੱਜੀ ਰਚਨਾ ਹੈ।
