ਮੇਰੇ ਦਾਦੀ ਜੀ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ 96 ਸਾਲਾਂ ਉਮਰ ਦੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦਾਦੀ ਜੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ, ਧਾਰਮਿਕ, ਮਨੁੱਖ-ਦਰਦੀ, ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਹਨ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠ ਸੁਣਦੇ, ਨਵੇਂ ਚੰਦ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਰਸਮਾਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਰਾਬਰ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ “ਇਨਸਾਨੀ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਬੈਂਕ” ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ, ਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
1. ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਚਿਤਰਣ
- ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ (96 ਸਾਲ), ਛੋਟੇ ਕੱਦ, ਖੁਸ਼ਮਿਜਾਜ਼ ਤੇ ਕੇਮਲ ਸੁਭਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਇਹ ਭਾਗ ਦਾਦੀ ਜੀ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਛਿਆਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਕੱਦ, ਖੁਸ਼ਮਿਜਾਜ਼ ਤੇ ਕੇਮਲ ਸੁਭਾ ਦਾ ਬੜੀ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਣਨ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਤੁਰੰਤ ਇੱਕ ਮਿੱਠੀ ਛਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਦਾਦੀ ਜੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਭੌਤਿਕ ਵੇਰਵਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਿੱਜੀ ਹਵਾਈਅਤਾਂ, ਸੁਭਾਵਿਕ ਹਾਸਾ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖੀ ਚਿਹਰਾ, ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਹਿਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਐਸੀ ਹਸਤੀ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿੱਠਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਸਨੇਹ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹਨ। ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈ ਇਹ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਤਸਵੀਰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ-ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਬੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕਾਰਕ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤ ਮੌਜੂਦਗੀ ਪੂਰੇ ਘਰ ਦੀ ਆਤਮਿਕਤਾ ਨੂੰ ਜੀਵੰਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
2. ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਰੂਪ
- ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਾਗਣਾ, ਸੌਣਾ, ਖਾਣਾ, ਵਰਤ ਰੱਖਣਾ, ਚੰਗੇ ਸ਼ਗਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਨੂੰ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਆਦਿ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨਾਲ
ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।- ਧਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਿਰਫ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ।
ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਨਮੂਨਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਨਾਲ ਲਿਪਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਿਨਚਰੀ — ਸਵੇਰੇ ਜਾਗਣਾ, ਸਮੇਂ ਤੇ ਸੌਣਾ, ਸਰਲ ਭੋਜਨ, ਵਰਤ ਰੱਖਣਾ, ਚੰਗੇ ਸ਼ਗਨਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਰੁਖਸਤ ਕਰਨਾ — ਸਭ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਟੱਲ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦਾਦੀ ਜੀ ਲਈ ਧਰਮ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਜਾਂ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਨ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਦਗੀ ਇੱਕ ਹੋ ਕੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਜਿਵੇਂ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਦੇ ਵਰਤ ਜਾਂ ਚੰਗੇ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦੀ ਮੰਗ, ਕੇਵਲ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਜੋ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਗੁਣ ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ, ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਘਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਦਰ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਰੁਟੀਨ ਰਾਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਜੀਅ ਕੇ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਮਰਾ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕਤਾ
- ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਮਰਾ, ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਡਿਉੜੀ, ਧੂਫ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਅਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਦੀ ਰੀਤ।
- ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਾਕ ਸੁਣਣ ਦੀ ਲਗਨ।
ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਕੋਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਮਰਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਡਿਉੜੀ, ਧੂਪ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਅਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਦੀ ਰੀਤ ਇੱਕ ਐਸਾ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਦਾਦੀ ਜੀ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਗੁਰੂਬਾਣੀ ਦੇ ਵਾਕ ਸੁਣਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਅੰਤ ਲਗਨ ਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਮਨੋਂ ਸੁਣਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਆਤਮਿਕ ਤਾਕਤ ਹਾਸਲ ਕਰਦੀਆਂ। ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂਬਾਣੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਟੁੱਟ ਨਾਤੇ ਨੂੰ ਜੀਵੰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਧਰਮ ਕੇਵਲ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਰੂਹ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਮਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਥਾਂ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦੀਆਂ, ਅੰਦਰਲੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਰੱਬੀ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਅਟੱਲ ਸ਼ਰਧਾ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨ ਦੀ ਸੁੱਚਤਾ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ।
4. ਕੁਦਰਤ-ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਕਲਾ
- ਕਣਕ ਦੇ ਦਾਣੇ ਬੀਜਣ, ਹਰੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ, ਜੋਤ ਜਗਾਉਣੀ, ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀ, ਨਦੀ ਵਿਚ ਜਲ-ਪਰਵਾਹ ਕਰਨਾ, ਕੰਜਕਾਂ ਬਿਠਾਉਣਾ।
- ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਨਣ ਵਾਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਠੜੀ ਰੂਹ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਚਿਤਰਣ।
ਦਾਦੀ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘਾ ਪਿਆਰ ਵੀ ਵੱਸਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਣਕ ਦੇ ਦਾਣੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਬੀਜਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਤੱਕਦੀਆਂ। ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ, ਜੋਤ ਜਗਾਉਣੀ, ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਪਰਵਾਹ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕੰਜਕਾਂ ਬਿਠਾਉਣ ਵਰਗੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਠੜੀ ਰੂਹ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿਖਾਰਦੀਆਂ। ਦਾਦੀ ਜੀ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਦਰਸ਼ਨੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਜਨੀਯ ਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਪੌਦੇ, ਹਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਣ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਹਰ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਦੇਖਦੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ। ਇਹ ਸਭ ਕਰਮ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਉਹ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਹਜ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸਾਂਝ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀਆਂ, ਜੋ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਛੱਡਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸੱਚੀ ਰੂਹਾਨੀ ਦੌਲਤ ਹੈ।
5. ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਚੰਦ
- ਚੜ੍ਹਦੇ ਸੂਰਜ, ਨੀਲੇ ਆਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣਾ।
- ਨਵੇਂ ਚੰਦ ਨੂੰ ਤੱਕਣ ਦੀ ਬਾਲਕ-ਸੁਭਾ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਰਸਮਾਂ।
- ਇੱਥੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਰਹਸਮਈ-ਕਾਵਿ ਰੰਗ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ।
ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਐਸੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸੂਰਜ, ਨੀਲੇ ਆਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੀਆਂ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੀਆਂ। ਨਵੇਂ ਚੰਦ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਰਸ਼ਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬਾਲਕ-ਸੁਭਾ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਚੰਦ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਮਨੋਂ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਸਿਰਫ਼ ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਸਬੰਧ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸਨ। ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਰਹਸਮਈ-ਕਾਵਿ ਰੰਗ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ—ਜਿੱਥੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾਮਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਚੰਦ ਦੇ ਹਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰੱਬੀ ਜੋਤ ਦੀ ਝਲਕ ਵੇਖਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ।
6. ਮਨੁੱਖ-ਦਰਦੀ ਅਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਸੁਭਾ
- ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ, ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਪੈਸੇ ਦਿਣਾ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਵੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਨਾ, ਘਰ ਦੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ।
- ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕੱਢ ਕੇ ਸਾਂਭ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਦਤ।
- ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ “ਇਨਸਾਨੀ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਬੈਂਕ” ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰਵਭੌਮ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਖੂਬੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਮਨੁੱਖ-ਦਰਦੀ ਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਸੁਭਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਪੈ ਜਾਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਪਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਦੁਸ਼ਮਣ ਲਈ ਵੀ ਉਹ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਰਾਹ ਹੀ ਚੁਣਦੀਆਂ। ਘਰ ਦੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕੱਢ ਕੇ ਸਾਂਭ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਨਾਲ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਤਿਆਰ ਰੱਖਦੀਆਂ। ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਇਨਸਾਨੀ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਬੈਂਕ” ਕਹਿ ਕੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰਵਭੌਮ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। ਦਾਦੀ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਸੁਭਾ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੱਬੀ ਭਗਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿਆਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਜੋ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਸੀ।
7. ਅੰਤਿਮ ਦਿਨ ਅਤੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
- ਦਾਦੀ ਜੀ ਦਾ 100 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਚਲਾਣਾ।
- ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ।
- ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਰਸਨੀ ਨਾਲ ਭਰਨ ਵਾਲਾ ਸੂਰਜ ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਹੀ ਹੈ।
ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੇ ਲਗਭਗ 100 ਸਾਲ ਦੀ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਉਮਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦਿਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਡਰ ਜਾਂ ਘਬਰਾਹਟ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮੌਤ ਵੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਸੁਖਦ ਪਲ ਸੀ। ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਹੀ ਸਨ—ਉਹ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਰਸਨੀ ਨਾਲ ਭਰਨ ਵਾਲਾ ਸੂਰਜ ਸਨ। ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਉਸ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ-ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੀ ਸੋਚ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸਦਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚੀ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਕਤ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਯਾਤਰਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਡਾਕਟਰ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ’ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਨਿਬੰਧ ‘ਮੇਰੇ ਦਾਦੀ ਜੀ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ-ਚਿਤਰਨ ਹੈ। ਨਿਬੰਧ ਦੇ ਕਲਾ-ਪੱਖ (ਸਾਹਿਤਕ ਗੁਣਾਂ) ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਝਲਕਦੀ ਹੈ।
ਕਲਾ ਪੱਖ
ਸ਼ੈਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੀ ਤਰਤੀਬ (Style, Language and Structure)
- ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ
- ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਕਾਵਿ-ਮਈ, ਜਜ਼ਬਾਤੀ, ਅਲੰਕਾਰਕ, ਜਾਦੂਮਈ, ਸੰਕੇਤਕ, ਸੁਰੀਲੀ ਅਤੇ ਮਿਠਾਸ ਭਰੀ ਹੈ।
- ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨੀ (ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ) ਰੰਗ ਵਧੇਰੇ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
- ਇਸਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਉੱਤੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਿਆਰ ਭਰੀ, ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਤੇ ਰਸਿਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਛਾਪ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।
- ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਸੰਬੰਧੀ ਵਰਣਨ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ਰਧਾ ‘ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ
- ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਸੀਲੀ ਤੇ ਸੁਆਦਲੀ ਹੈ।
- ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਢੁੱਕਵੀਂ, ਫ਼ਬਵੀਂ ਅਤੇ ਕੀਲ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
- ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ‘ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਭਾਸ਼ਾ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ, ਠੁੱਕਦਾਰ ਤੇ ਰਸ-ਭਰੀ ਹੈ।
- ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ (ਜਿਵੇਂ: ਸੰਗਮਰਮਰ, ਮਹਿਮਾਨ, ਮਿਹਰਬਾਨੀ, ਸੁਹਰਤ), ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ (ਜਿਵੇਂ: ਸ਼ਗਨ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ, ਜੋਤ, ਆਤਮਾ) ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਜਿਵੇਂ: ਮਨੀਆਰਡਰ) ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।
- ਵਾਕ ਅਤੇ ਪੈਰੇ ਦੀ ਤਰਤੀਬ
- ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਵਾਕ-ਰਚਨਾ ਉੱਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਕ-ਰਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਵਾਕ ਸਰਲ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨਹੀਂ।
- ਇਹ ਰਚਨਾ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪੈਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ।
- ਹਰ ਪੈਰਾ ਇੱਕ ਖਿੱਚ ਭਰੇ ਵਾਕ ਨਾਲ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ-ਲੜੀ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਅਖ਼ੀਰ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
੨. ਬਿੰਬ-ਸਿਰਜਣਾ, ਅਲੰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤਕਤਾ
‘ਮੇਰੇ ਦਾਦੀ ਜੀ’ ਨਿਬੰਧ ਕਲਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੇ ਸਜੀਵ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਸਜੀਵ ਬਿੰਬ-ਸਿਰਜਣਾ
- ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਦ੍ਰਿਸ਼-ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
- ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਨਾਟ-ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਰਸ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਨਵੇਂ ਚੰਦ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ: ਦਾਦੀ ਜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿਰਬਲ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਘਸਮੈਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਕੰਨੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਚਾਂਦੀ-ਕਮਾਨ ਦੀ ਧਾਰ ਢੂੰਡਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਉਹ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਝੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ-ਲੁਕਾ ਸਾਂਭਦੇ ਹਨ।
- ਹਰੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਦਾ ਬਿੰਬ: ਉਹ ਕਣਕ ਦੇ ਦਾਣੇ ਬੀਜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਓਸ ਮਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ’ ਵੱਧਦਾ ਵੇਖਦੇ ਹਨ, ‘ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਰਭ ਅੰਦਰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਹਿਲਜੁਲ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ’।
- ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
- ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਨੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਸਿੰਗਾਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
- ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ: ‘ਪਿਆਰੇ ਪੈਰਾਂ’, ‘ਚਿੱਟੀਆਂ ਕੰਨੀਆਂ’, ‘ਨਿੱਕੀ ਨਦੀ’, ‘ਮਿੱਠੇ-ਮਿੱਠੇ ਭਰਮਾਂ’ ਆਦਿ।
- ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ: ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹਨ ‘ਜੀਕਰ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਿਰਨਾਂ ਚੁੰਮਿਆ ਫੁੱਲ’। ਉਹ ਕੋਮਲ ਹਨ, ‘ਉਸ ਨਿੱਕੀ ਨਦੀ ਵਾਂਗ, ਜਿਹੜੀ ਮਹਿਕਦੇ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਖਿੜਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਛੋਂਹਦੀ ਹੈ’।
- ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ: ਦਾਦੀ ਜੀ ਦਾ ਪੋਤਰੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ, “ਚਲ, ਮੇਰੀਏ ਧੀਏ-ਚਲ ਕੋਠੇ ‘ਤੇ-ਔ, ਚੰਨ-ਮੁਖੜਾ ਵੇਖ”।
- ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ: ਹਰੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਹਿਲਜੁਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨਾ।
- ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ
- ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਬਿਆਨ ਬੜਾ ਸੰਕੇਤਕ ‘ਤੇ ਕਾਵਿ-ਮਈ ਹੈ।
- ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸੈਂਕੜੇ ਨਵੇਂ ਖਿਆਲ ਉੱਠਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹੇ ਬਿਨਾਂ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਜੀਵਨ-ਢੰਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
੩. ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ: ਚਰਿੱਤਰ-ਚਿਤਰਨ, ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੇ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
- ਚਰਿੱਤਰ-ਚਿਤਰਨ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ
- ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਨੇ ਚਰਿੱਤਰ-ਚਿਤਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਵਰਣਨ (ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਗੁਣ) ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਆਦਿ ਜੁਗਤਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਹੈ।
- ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਧਰਮ ਦੇ ਮਿੱਠੇ-ਮਿੱਠੇ ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤ੍ਰਤਾ’ ਹੈ।
- ਜੇ ਕੋਈ ਮਹਿਮਾਨ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਚਲਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਦੁੱਖ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਫ਼ਕੀਰ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਹੋ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ‘ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਰਣਨ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਊ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰ ਸਿੱਧੇ-ਸਾਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਸਮੁੱਚਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
- ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਇੱਕ ‘ਸੁਭਾਸ਼ਣ’ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਨਿਬੰਧ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਇਨਸਾਨੀ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਬੈਂਕ’ ਆਖਦਾ ਹੈ।
- ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਵੇਂ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ‘ਤਾਰਿਆਂ’ ਦਾ ਚਾਨਣ ਸਮੇਟਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ‘ਦਾਦੀ ਰੂਪ ਸੂਰਜ’ ਹੀ ਹੈ।
- ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਕਲਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਗੁਣਾਂ ਭਰਪੂਰ ਰਚਨਾ ਹੈ।
