ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਲੇਖ ‘ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ’ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਅਸਲ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਤਰਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਲੇਖ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰਿਤ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

੧. ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ: ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਮਜ਼ਹਬੀ ਤੁਅੱਸਬ

• ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਤੁਅੱਸਬ ਸੀ।
• ਜਹਾਂਗੀਰ ਇੱਕ ਤੁਅੱਸਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ, ਜੋ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦਾ।
• ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲ ਲਾਲਸਾ ਸੀ।
• ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਬੇਸਮਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ।
• ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ‘ਝੂਠ ਦੀ ਦੁਕਾਨ’ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
• ਉਹ ਵਧ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਦੀ ਭਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦੇਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਸੀ ਡਰ ਵੀ ਸੀ।
• ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਮੌਕੇ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਖ਼ੁਸਰੋ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵੇਲੇ ਮਿਲ ਗਿਆ।

ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਲਾਲਸਾ ਅਤੇ ਤੁਅੱਸਬੀ ਮਨੋਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਇੱਕ ਐਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ, ਜੋ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰੀਤ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਇਕਤਾ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੇਠ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਬੇਸਮਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਲਈ ਲਾਲਸਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਡਰ ਵਧ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ‘ਝੂਠ ਦੀ ਦੁਕਾਨ’ ਵਰਗਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਵਧ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਲੱਭਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖ਼ੁਸਰੋ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਮੌਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਡਰ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦੁਸ਼ਮਣੀ।

੨. ਖ਼ੁਸਰੋ ਨਾਲ ਮੇਲ ਅਤੇ ਝੂਠੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ

• ਖ਼ੁਸਰੋ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਗੋਇੰਦਵਾਲੋਂ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪੜਾਅ ਕੀਤਾ।
• ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਮੁਲਾਣੇ, ਪ੍ਰਿਥੀਆ ਜਾਂ ਚੰਦੂ) ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਇਹ ਝੂਠੀ ਊਜ ਪਹੁੰਚਾਈ।
• ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਸਰੋ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ, ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਾਂਗ ਕੇਸਰ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਦੁਆ ਕੀਤੀ।
• ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਉਦੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਗੀ ਖ਼ੁਸਰੋ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਸੀ।
• ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮਾਮੂਲੀ ਪੜਤਾਲ ਨਾਲ ਵੀ ਭੇਦ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ।

ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖ਼ੁਸਰੋ ਦੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਰੁਕਣ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ, ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ੁਸਰੋ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਯਾਤਰੀ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉੱਥੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਲੰਗਰੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੋ ਅਸੀਸ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੋ ਉਹ ਹਰ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਆਏ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਰੰਤੂ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਰਾਜਸੀ ਰੰਗਤ ਚਾੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਇਹ ਝੂਠੀ ਖ਼ਬਰ ਪਹੁੰਚਾਈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਸਰੋ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਕੇਸਰ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਦੁਆ ਕੀਤੀ। ਡਾ: ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤਰਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਸੱਚੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਖ਼ੁਸਰੋ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਇਹ ਝੂਠੀ ਊਜ ਉਦੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਪੁੱਛ-ਪੜਤਾਲ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

੩. ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ

• ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ‘ਤੁਜ਼ਕਿ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ’ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਉਸਨੇ ਆਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
• ਚੰਦੂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਾਨੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰ ਸਕਦਾ।
• ਚੰਦੂ ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕੋਤਵਾਲ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਮੋਟਾ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ।
• ਚੰਦੂ ਦਾ ਕਸੂਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ।
• ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਕੇਵਲ ਕਤਲ ਅਤੇ ਘਰ-ਘਾਟ ਤੇ ਮਾਲ-ਅਸਬਾਬ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਿਲੀ ਸੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜ਼ੁਰਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
• ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ (ਇੱਕ ਲੱਖ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਈਆ) ਅੰਬਾ ਨਾਮੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਨਾਢ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ।
• ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਅੰਬਾ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਨ ਕਰਕੇ, ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ।

ਡਾਕਟਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਭੁਲੇਖੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਿਥੀਏ ਦੇ ਸਿਰ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਤਲ ਦਾ ਹੁਕਮ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੁਜ਼ਕਿ ਵਿੱਚ ਆਪ ਕਬੂਲਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਮਜ਼ਹਬੀ ਤੁਅੱਸਬ ਦੀ ਅੱਗ ਭੜਕ ਉੱਠੀ ਸੀ। ਚੰਦੂ ਲਾਲ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕੋਤਵਾਲ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਮੋਟਾ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ, ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ। ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੁਲੇਖੇ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜੁਰਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ (ਇੱਕ ਲੱਖ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ) ਅੰਬਾ ਨਾਮੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਸਾਥੀ ਰਾਜੂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਾਅਦ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਜੁਰਮਾਨਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ।

੪. ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਂ ਆਤਮਘਾਤ ਦੀ ਮਨੌਤ ਦਾ ਖੰਡਨ

• ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਨੌਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗਊ ਦੀ ਤਾਜ਼ੀ ਖੱਲ ਵਿੱਚ ਸਿਉਂਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਰਾਵੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ।
• ਇਸ ਮਨੌਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ (ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਆਤਮਘਾਤ)।
• ਡਾ: ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਮਨੌਤ ਨੂੰ ਬੇਹੂਦਾ ਤੇ ਮਨਘੜਤ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪਾਪ ਹੈ।
• ਜਿਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ, ਤਪਦੀ ਲੋਹ ਅਤੇ ਸੜਦੀ ਰੇਤ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਖਿੜੇ-ਮੱਥੇ ਸਹਾਰੇ, ਉਹ ਗਊ ਦੀ ਖੱਲ ਵਿੱਚ ਸੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।
• ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਾਲਮ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛਾਲਿਆਂ ਭਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਲਈ ਰਾਵੀ ਦੇ ਠੰਢੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ।
• ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤਸੀਹਿਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋਈ, ਜੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਬੇਹੂਦਾ ਮਨੌਤ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਇਹ ਮਨੌਤ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤਸੀਹੇ ਸਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਊ ਦੀ ਤਾਜ਼ੀ ਖੱਲ ਵਿੱਚ ਸਿਉਂਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਰ ਕੇ ਰਾਵੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ। ਡਾ: ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ‘ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਿਰਤਾਜ’ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਪਾਪ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਹੋਣਗੇ। ਉਹ ਤਰਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਗੁਰੂ ਨੇ ਤੱਤੀ ਲੋਹ, ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਅਤੇ ਸੜਦੀ ਰੇਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਭਾਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖਿੜੇ-ਮੱਥੇ ਸਹਾਰਿਆ, ਉਹ ਗਊ ਦੀ ਖੱਲ ਵਿੱਚ ਸੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਅਸਲ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੁਗਲ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਲਈ ਰਾਵੀ ਦੇ ਠੰਢੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ, ਜਿਸ ਅਸਹਿ ਕਸ਼ਟ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਲੇਖਕ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਗਊ ਦੀ ਖੱਲ ਵਾਲੀ ਮਨੌਤ ਉਸੇ ਤੱਥ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੋਣੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖ਼ੁਸਰੋ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਊਆਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੜ੍ਹ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਾਰ

ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੇਖ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਤੁਅੱਸਬ, ਝੂਠੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ, ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮਨੌਤਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੇਖ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਚਾਈ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਅਸਲ ਤੱਥ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਕਲਾ-ਪੱਖ

ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੇਖ ‘ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ’ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਅਸਲ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਤਰਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਭੁਲੇਖਿਆਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਗਹਿਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

੧. ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹੱਤਤਾ

• ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮਨੌਤਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰ ਕੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।
• ਲੇਖਕ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਮਜ਼ਹਬੀ ਤੁਅੱਸਬ ਅਤੇ ਵਧ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਜਸੀ ਡਰ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨੂੰ।
• ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜੁਰਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
• ਇਹ ਰਚਨਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਤਰਕਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਹੁਮੱਲਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।

‘ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ’ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਮੌਲਿਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਤੁਅੱਸਬ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਤਤੱਵ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾ ਸਮਝਣਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਸੰਕਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਲੇਖਕ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਦਿੱਤਾ, ਨਾ ਕਿ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਲੇਖ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।

੨. ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ

• ਲੇਖ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸਦੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਦਲੀਲਮਈ ਹੋਣਾ ਹੈ।
• ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਟੂਕਾਂ ਅਤੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ‘ਤੁਜ਼ਕਿ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ’ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਧੇ ਅਨੁਵਾਦ।
• ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਦੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਅਮਦ-ਤ-ਤਵਾਰੀਖ਼’ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।
• ਤਰਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ, ਲੇਖਕ ਨੇ ਉਸ ਮਨੌਤ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ‘ਗਊ ਦੀ ਖੱਲ ਵਿੱਚ ਸਿਉਂਣ’ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਰਾਵੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੱਤੀ ਲੋਹ ਵਰਗੇ ਕਸ਼ਟ ਸਹਾਰਨ ਵਾਲਾ ਗੁਰੂ ਖੱਲ ਤੋਂ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
• ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਤਰਕ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਇਹ ਰਚਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਠੁੱਕਦਾਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।

ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ। ‘ਤੁਜ਼ਕਿ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ’ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੰਦਰਭ ਲੇਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਦੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਗੁਰੂ ਨੇ ਤਪਦੀ ਰੇਤ, ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਿਆਨਕ ਤਸੀਹੇ ਸਹਾਰੇ, ਉਹ ਖੱਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰਕ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਸਮਝ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਦੀ ਮਨਘੜੰਤ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

੩. ਭਾਸ਼ਾ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਰੌਚਕਤਾ

• ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸਰਲ, ਸਪੱਸ਼ਟ, ਵਿਚਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੁਭਾਸ਼ਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
• ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਤੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
• ਲੇਖਕ ਨੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ (ਜਿਵੇਂ: ਤੁਅੱਸਬ, ਮਜ਼ਹਬੀ, ਮੁਰੀਦ), ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ (ਜਿਵੇਂ: ਲਾਲਸਾ, ਆਤਮਘਾਤ) ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਜਿਵੇਂ: ਪਾਲਿਸੀ, ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ) ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।
• ਭਾਸ਼ਾ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਅਤੇ ਰਸ-ਭਰੀ ਹੈ।
• ਲੇਖ ਦੀ ਰੌਚਕਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮਨੌਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਮਨਘੜਤ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ, ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਤੁਰੰਤ ਲੇਖ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ, ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਵਰਤੋਂ ਲੇਖ ਨੂੰ ਰਸ-ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (‘ਗੱਲ ਰੜਕਣੀ’, ‘ਅੱਗ ਭੜਕਣਾ’, ‘ਕੰਨੀਂ ਪੈਣਾ’) ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖ ਦੀ ਲੜੀਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਇਕਸਾਰਤਾ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤੱਕ ਰੋਚਕਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।