ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ “ਅੱਥਰੂ” ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸੰਸਮਰਣ ਲੇਖ ਹੈ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਪੁਲਿਸ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤਕ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਦਰਭ ਇੱਕ ਖ਼ੁਦਦਾਰ ਪਰ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦੀ ਭਾਵੁਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਲੇਖ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਪੰਜ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
੧. ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦੀ ਆਰੰਭਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਨਾ
ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ (Points)
• ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਬੰਬਈ (ਮੁੰਬਈ) ਪਹੁੰਚਣ ਕਾਰਨ ਕਾਫ਼ੀ ਥੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
• ਨੌਕਰ ਦੁਆਰਾ ਮੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ‘ਤੇ, ਲੇਖਕ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਮੰਗਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਟਾਲ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।
• ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੱਜਣਾਂ ਨੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਕਤ ਖ਼ਰਾਬ ਕੀਤਾ।
ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਗਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਬੰਬਈ ਆਏ ਸਨ। ਲੰਬੇ ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਨੇ ਉਸਦੇ ਮਨ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਥਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਘਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੀ ਚਾਹ ਦੀ ਪਿਆਲੀ ਲੈ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਠੰਡ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਨੌਕਰ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਣਗਹਿਲੇ ਰਵੱਈਏ ਕਾਰਨ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕੋਈ ਮੰਗਤਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੈਸੇ ਮੰਗਣ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਟਾਲ ਦਿਓ। ਉੱਪਰੋਂ, ਇਕ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਛੁਰੀ ਲੈਣ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਬੇਵਜ੍ਹਾ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਗਏ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਲੇਖਕ ਦਾ ਮਨ ਹੋਰ ਵੀ ਚਿੜਚਿੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਧਾਰਨਾ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸੀ।
੨. ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸੀਮਤ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ
ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ (Points)
• ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਨੇ ਬਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ‘ਅੱਥਰੂਆਂ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ’ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ।
• ਉਸਨੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਰੁਪਏ ਹੀ ਦੇਵੇਗਾ।
• ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਹ ਤਰਕ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭੁੱਖ-ਨੰਗ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ।
• ਉਸਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ‘ਕਮੀਨਗੀ ਇਖ਼ਤਿਆਰ’ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।
ਲਗਭਗ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਹਲਾ ਹੋਇਆ, ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪਈ। ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਛੱਜੇ ਹੇਠ ਖੜ੍ਹੇ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਝਲਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਸਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਝੰਝੋੜ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਦਇਆ ਜਾਗ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਰੁਪਏ ਹੀ ਦੇਵੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੀ ਭੁੱਖ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੈਸੇ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ‘ਕਮੀਨਗੀ’ ਵੀ ਅਪਣਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚ ਉਸਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦਿਲਾਸੇ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਟਕਰਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
੩. ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਪਿਛੋਕੜ
ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ (Points)
• ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੀ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਲੱਗੀ।
• ਮੁੰਡਾ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਵਰਕਰ ਸਨ।
• ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਬੜੇ ਨਿਰਸੁਆਰਥੀ ਸਨ; ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਘਰ ਦਾ ਕਲੇਮ ਵੀ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਕਰਾਇਆ ਸੀ।
ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਬੋਲੀ ਲੇਖਕ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸਦੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਲੇਖਕ ਦੇ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਹੈ। ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਦੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘਰ ਦਾ ਕਲੇਮ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਅਨਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਇਸਤਰੀ ਲਈ ਮਕਾਨ ਅਲਾਟ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੇਖਕ ਲਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਨਿਰਸੁਆਰਥਤਾ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਦਰਜੇ ‘ਤੇ ਸੀ।
੪. ਜੇਲ੍ਹ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ
ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ (Points)
• ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਇੱਕ ਚਾਚਾ ਐਬਟਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
• ਉਹ 10ਵੀਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ‘ਤੇ ਬੋਝ ਨਾ ਬਣਨ ਲਈ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ।
• ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਪਿੱਪਰ-ਮਿੰਟ ਵੇਚਣ ਸਮੇਂ, ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਹਰ ਚੌਥੇ-ਪੰਜਵੇਂ ਦਿਨ ਉਸਨੂੰ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।
• ਪੁਲਿਸ ਰਿਸ਼ਵਤ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਦੀ; ਜੁਰਮਾਨਾ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਸੱਤ ਦਿਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਕੱਟਣੀ ਪਈ ਸੀ।
• ਉਹ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲੁਆਉਣ ਦੀ ਫਰਿਆਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੁਖਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਚਾਚਾ ਐਬਟਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ 10ਵੀਂ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਟੈਕਸੀ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਿਤਾ ‘ਤੇ ਬੋਝ ਨਾ ਬਣਨ ਲਈ ਘਰ ਛੱਡ ਗਿਆ। ਬੰਬਈ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪਿੱਪਰ-ਮਿੰਟ ਵੇਚ ਕੇ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਹਰ ਚੌਥੇ-ਪੰਜਵੇਂ ਦਿਨ ਪੁਲਿਸ ਉਸਨੂੰ ਫੜ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਰਿਸ਼ਵਤ ਮੰਗਦੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਸਾਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਜੁਰਮਾਨਾ ਨਾ ਦੇ ਸਕਣ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਸੱਤ ਦਿਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੱਟਣੇ ਪਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਮਾੜੇ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਕਦੇ ਭਿਖ ਮੰਗਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਮ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਖ਼ੁਦਦਾਰੀ ਉਸਦੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖ ਰਹੀ ਸੀ।
੫. ਖ਼ੁਦਦਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਅਤੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਅੰਤ
ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ (Points)
• ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਫਾਊਂਟੈਨ ਪੈੱਨ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ।
• ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਖ਼ੁਦਦਾਰੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਚਾਰ ਰੁਪਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ਲੇਖਕ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ।
• ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੁਪਇਆ ਲੈ ਕੇ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨੱਠ ਗਿਆ।
• ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਸੀ ਕਿ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਅੱਜ ਕਾਂਗਰਸ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਕੱਟਦਾ ਹੈ।
• ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਸੱਚ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਟੱਪ ਟੱਪ ਅੱਥਰੂ ਕਿਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।
ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੁਣ ਕੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਦਿਲ ਪਿਘਲ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਭਿਖ ਮੰਗਣ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣ ਲਈ ਮਦਦ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦਾ ਫਾਊਂਟੈਨ ਪੈੱਨ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਨੌਕਰੀ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਦਦਾਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦਿਆਂ ਚਾਰ ਰੁਪਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ਵਾਪਸ ਲੇਖਕ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੁਪਇਆ ਲੈ ਕੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੇਖਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਦੁੱਖ ਛਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਭਤੀਜਾ ਅੱਜ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਰਿਸ਼ਵਤ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸੋਚ ਲੇਖਕ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਚੀਰ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਟੱਪ-ਟੱਪ ਅੱਥਰੂ ਵਹਿ ਤੁਰੇ। ਇਹ ਅੰਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਕਲਾਈਮੈਕਸ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦਾ ਦਰਦਨਾਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੀ ਹੈ।
ਇਹ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੁੰਦਰ, ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਜ਼ੇਂਟੇਬਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੂਲ ਸਮੱਗਰੀ ਬਿਲਕੁਲ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ, ਹਾਈਲਾਈਟਿੰਗ ਅਤੇ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ:
ਕਲਾ-ਪੱਖ
(ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਮਰਣ ਲੇਖ)
ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ‘ਅੱਥਰੂ’ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਮਰਣ ਲੇਖ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਲਾ-ਪੱਖ (Artistic Aspect) ਇਸਦੀ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ੈਲੀ, ਯਥਾਰਥਕ ਚਿਤਰਣ, ਅਤੇ ਗਹਿਰੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ।
੧. ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਇਸ ਸੰਸਮਰਣ-ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ (Police Corruption) ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ।
• ਇਸ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤਕ ਚਿਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ।
• ਲੇਖਕ ਦਾ ਭਾਵੁਕ ਦੁਖਾਂਤ (Emotional Tragedy) ਉਦੋਂ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਖ਼ੁਦਦਾਰ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਉਹ ਇੱਕ ਮੰਗਤਾ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਉਸਦੇ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਹੈ।
• ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਕਾਂਗਰਸ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਕੱਟਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਵਤ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ।
• ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਕਮੀਨਗੀ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਦਾ ਹੈ।
੨. ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ
ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਵਾਤਮਕ (Emotional) ਅਤੇ ਵਰਨਨੀ (Descriptive) ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨੀਆਂ (Narrative) ਅਤੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਸ਼ (Dramatic Elements) ਵੀ ਹਨ।
• ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ: ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਹਨ, ਜੋ ਲੇਖਕ ਦੀ ਭਾਵਾਤਮਕ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਇਸ ਲੇਖ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਤੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅਸਰ ਹੈ। ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਬੋਲੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਇਉਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਉਸ ਨੇ ਧੋ ਕੇ, ਤਹਿ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਠੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ”।
• ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਭਾਸ਼ਾ: ਭਾਸ਼ਾ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਅਤੇ ਰਸ-ਭਰੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ‘ਤਾਂਤਾ ਲੱਗਣਾ’, ‘ਦਿਲ ਪਿਘਲਣਾ’, ਅਤੇ ‘ਖਹਿੜਾ ਨਾ ਛੱਡਣਾ’।
• ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ: ਲੇਖਕ ਨੇ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ (ਜਿਵੇਂ: ‘ਫ਼ਰਿਆਦ’, ‘ਕਮੀਨਗੀ’, ‘ਇਖ਼ਤਿਆਰ’) ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਜਿਵੇਂ: ‘ਪੁਲਿਸ’, ‘ਫਾਊਂਟੈਨ ਪੈੱਨ’, ‘ਐਂਪਲਾਇਮੈਂਟ ਐਕਸਚੇਂਜ’) ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।
੩. ਕਥਾਨਕ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਅੰਤ
ਇਸ ਸੰਸਮਰਣ-ਲੇਖ ਦਾ ਆਦਿ ਬੜਾ ਖਿੱਚ ਭਰਿਆ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮੰਗਤਾ ਸਮਝ ਕੇ ਟਾਲਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਦੁਖਾਂਤਕ ਕਹਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਮੋੜ ਅਤੇ ਉਤਸੁਕਤਾ: ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਮੋੜ ਤਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਛਾਣ (ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਦਾ ਭਤੀਜਾ) ਪਤਾ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਚਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
• ਲੇਖਕ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ: ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਕਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕੋਰਾ (ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਦੋ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਦੀ ਸੋਚ) ਅਤੇ ਕਦੀ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪਿਘਲਣ ਵਾਲਾ (ਯੋਗੀ ਨਾਥ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ) ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
• ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅੰਤ: ਲੇਖ ਦਾ ਅੰਤ ਡੂੰਘਾ ਦੁਖਾਂਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੁੰਡਾ, ਜੋ ਪੈਸੇ ਮੰਗਣ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ, ਖ਼ੁਦਦਾਰੀ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਚਾਰ ਰੁਪਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ਵਾਪਸ ਸੁੱਟ ਕੇ ਇੱਕ ਰੁਪਇਆ ਲੈ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਅੰਦਰੋਂ ਝੰਝੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਟੱਪ-ਟੱਪ ਅੱਥਰੂ ਡੋਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
੪. ਬਿੰਬ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਕ ਵਾਤਾਵਰਨ
ਲੇਖਕ ਨੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਜੀਵਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।
• ਦ੍ਰਿਸ਼-ਬਿੰਬ: “ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਟੱਪ ਟੱਪ ਅੱਥਰੂ” – ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਲੇਖ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
• ਨਾਟ-ਬਿੰਬ: ਪਿੰਡੀ ਦੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਬਾਰੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਵਿਸਥਾਰਤ ਵਰਣਨ ਕਥਾ ਨੂੰ ਜੀਵੰਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
• ਦੇਸ਼-ਕਾਲ ਦਾ ਚਿਤਰਣ: ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਯਥਾਰਥਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਚਿਤਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੇ ਮਾਰੇ-ਮਾਰੇ ਫਿਰਨ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟਾਂ ਲਈ ਖੱਜਲ-ਖੁਆਰੀ ਦੇ ਦਿਲ-ਚੀਰਵੇਂ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
ਸੰਪੂਰਨ ਅੰਕੁਰ
ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ‘ਅੱਥਰੂ’ ਇੱਕ ਕਲਾ-ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਠੋਰ ਯਥਾਰਥ ‘ਤੇ ਤਿੱਖਾ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦੁਖ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵੰਡ ਬਾਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੈਤਿਕ ਪਤਨ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹੀਤ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ।
