ਊਧੋ ! ਕਾਹਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਸਾਨੂੰ,
ਕਾਹਨੂੰ ਚਿਣਗ ਚੁਆਤੀਆਂ ਲਾਈਆਂ ਨੀ ।
ਮਸਾਂ ਮਸਾਂ ਸਨ ਆਥਰਨ ਘਾਉ ਲੱਗੇ,
ਨਵੀਆਂ ਨਸਤਰਾਂ ਆਣ ਚਲਾਈਆਂ ਨੀ ।
ਅਸੀਂ ਕਾਲਜਾ ਘੁੱਟ ਕੇ
ਬਹਿ ਗਏ ਸਾਂ, ਮੁੜ ਕੇ ਸੁੱਤੀਆਂ ਕਲਾਂ ਜਗਾਈਆਂ ਨੀ !
ਤੇਰੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪੁੜੀ ਨਹੀਂ ਕਾਟ
ਕਰਦੀ, ਏਨ੍ਹਾਂ ਪੀੜਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਦਵਾਈਆਂ ਨੀ ।
ਆਪ ਆਉਣ ਦੀ ਨਹੀਂ ਜੇ ਨੀਤ ਉਸ ਦੀ,
ਕਾਹਨੂੰ ਗੋਂਗਲੂਆਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜਦਾ ਹੈ ?
ਜੇਕਰ ਅੱਗ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬੁਝਾਉਣ ਜੋਗਾ, ਪਾ
ਪਾ ਤੇਲ ਕਿਉਂ ਸੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜਦਾ ਹੈ ?
ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ
- ਊਧੋ: ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।
- ਚਿਣਗ ਚੁਆਤੀਆਂ ਲਾਉਣੀਆਂ: ਪੁਰਾਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਦੁਖੀ ਕਰਨਾ।
- ਆਥਰਨ ਘਾਉ: ਉਹ ਜ਼ਖ਼ਮ ਜੋ ਭਰ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਦੁੱਖ ਜੋ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ।
- ਨਸਤਰਾਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ: ਦੁਬਾਰਾ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਪੀੜ ਦੇਣੀ।
- ਕਾਲਜਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਬਹਿਣਾ: ਸਬਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ।
- ਸੁੱਤੀਆਂ ਕਲਾਂ ਜਗਾਉਣੀਆਂ: ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਜਾਂ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ
- ਗੋਂਗਲੂਆਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜਨੀ: ਦਿਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਾਂ ਝੂਠੀ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬੇਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ।
- ਤੇਲ ਪਾ-ਪਾ ਸਾੜਨਾ: ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਪੀੜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣਾ।
ਪ੍ਰਸੰਗ
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾ ‘ਰਾਧਾ ਸੰਦੇਸ਼’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਰਾਧਾ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਊਧੋ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲ ਆਇਆ ਹੈ। ਊਧੋ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ਬਾਰੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁਣਾਵੇ, ਨਾ ਕਿ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਬੇਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਰਾ ਕਰੇ।
ਵਿਆਖਿਆ
ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਊਧੋ! ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁਣਾ, ਕਿਉਂ ਤੂੰ ਫਾਲਤੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਦੀਆਂ ਚਿਣਗਾਂ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ? ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਮਸਾਂ-ਮਸਾਂ ਭੁੱਲ ਕੇ ਸਬਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਤੂੰ ਆ ਕੇ ਨਵੀਆਂ ਨਸ਼ਤਰਾਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਜੋ ਭਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਹਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਦਿਲ ‘ਤੇ ਪੱਥਰ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਸਾਂ, ਪਰ ਤੂੰ ਆ ਕੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਰਾਧਾ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪੁੜੀ ਸਾਡੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਕੱਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਸਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਦਰਦ ਦੀ ਦਵਾਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੁਖੀ ਮਨ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਆਉਣ ਦੀ ਨੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਉਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ‘ਗੋਂਗਲੂਆਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜ ਕੇ’ ਸਾਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਉਹ ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਉਂ ਤੇਲ ਪਾ-ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਰਾਧਾ ਦੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਊਧੋ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਹੈ।
ਉਸ ਨੂੰ ਆਖ, ਅੱਖੀਂ ਆ ਕੇ ਦੇਖ ਜਾਏ,
ਸਾਨੂੰ ਕੂੰਜ ਦੇ ਵਾਂਗ ਕੁਰਲਾਂਦਿਆਂ ਨੂੰ,
ਵਾਟਾਂ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਐਂਸੀਆਂ ਪਾਂਦਿਆਂ ਨੂੰ,
ਤਾਰੇ ਗਿਣ ਗਿਣ ਕੇ ਰਾਤਾਂ ਲੰਘਾਂਦਿਆਂ
ਨੂੰ, ਸਾਂਗਾਂ ਸਹਿੰਦਿਆਂ, ਜਿੰਦ ਲੁੜਛਾਂਦਿਆਂ ਨੂੰ,
ਘੁਲ ਘੁਲ ਹਿਜਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਕਦਿਆਂਜਾਂਦਿਆਂ ਨੂੰ,
ਫੁੱਟ ਗਏ ਨਸੀਬਾਂ ‘ਤੇ ਝੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ,
ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਬਰਕਤ ਪਛੋਤਾਂਦਿਆਂ
ਨੂੰ! ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਥਰਾ ਦੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਸਾਂਭ ਬੈਠੈ,
ਏਧਰ ਗੋਕਲ ਨੂੰ ਵੱਜ ਗਏ ਜੰਦਰੇ ਵੇ
ਜਾ ਕੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਦੀ ਜਾਚ ਭੁੱਲ ਗਈ,
ਨਿਕਲ ਗਿਓਂ ਕਿਹੜੇ ਵਾਰ ਚੰਦਰੇ ਵੇ!
ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ
- ਕੂੰਜ: ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦਰਦ ਨਾਲ ਕੁਰਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਵਾਟਾਂ ਵੇਂਹਦਿਆਂ: ਰਸਤਾ ਜਾਂ ਰਾਹ ਉਡੀਕਦਿਆਂ।
- ਐਂਸੀਆਂ ਪਾਂਦਿਆਂ: ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਉਡੀਕ ਕਰਨਾ।
- ਸਾਂਗਾਂ ਸਹਿੰਦਿਆਂ: ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਣਾ।
- ਜਿੰਦ ਲੁੜਛਾਂਦਿਆਂ: ਜਾਨ ਦਾ ਬੇਚੈਨ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਤੜਫ਼ਨਾ।
- ਹਿਜਰ: ਵਿਛੋੜਾ, ਜੁਦਾਈ।
- ਝੁਰਦਿਆਂ: ਦੁਖੀ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਪਛਤਾਉਣਾ।
- ਬਰਕਤ: ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ।
- ਕੁੰਜੀਆਂ ਸਾਂਭ ਬੈਠੈ: ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਜਾਂ ਰਾਜ ਕਰਨਾ।
- ਜੰਦਰੇ ਵੱਜ ਗਏ: ਸਾਰੀ ਰੌਣਕ ਜਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਾ
- ਜਾਚ: ਤਰੀਕਾ ਜਾਂ ਢੰਗ।
- ਵਾਰ ਚੰਦਰੇ: ਮਾੜੇ ਜਾਂ ਬੁਰੇ ਦਿਨ।
ਪ੍ਰਸੰਗ
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾ ‘ਰਾਧਾ ਸੰਦੇਸ਼’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਰਾਧਾ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਊਧੋ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦਾ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਊਧੋ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਕਹੇ।
ਵਿਆਖਿਆ
ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਾ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਹ ਆਖੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਦੇਖ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਕੂੰਜ ਵਾਂਗ ਕੁਰਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸਦਾ ਰਸਤਾ ਉਡੀਕਦਿਆਂ ਔਂਸੀਆਂ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਤਾਰੇ ਗਿਣ-ਗਿਣ ਕੇ ਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਰਾਧਾ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀਆਂ ਸਾਂਗਾਂ ਸਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਜਿੰਦ ਤੜਫ਼ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਹਿਜਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਘੁਲ-ਘੁਲ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ‘ਤੇ ਝੂਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਰਕਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪਛਤਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਰਾਧਾ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪ ਤਾਂ ਮਥੁਰਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣ ਬੈਠਾ ਹੈਂ, ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਰਾਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ, ਪਰ ਏਧਰ ਸਾਡੇ ਗੋਕਲ ਨੂੰ ਜੰਦਰੇ ਵੱਜ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਵ, ਗੋਕਲ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰੌਣਕ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਮਾੜੇ ਦਿਨ ਘਰੋਂ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਰਾਹੀਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਰਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰੇ।
ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਪਿਆ ਪਰਚਾਉਂਦਾ ਏ,
ਉਸ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਅਸਾਂ ਪਰਤਾ ਲਿਆ ਏ।
ਮਾਰੇ ਕੁੱਬਜਾ ਦੀ ਹਿੱਕੇ ਇਹ ਗਿਆਨ-ਗੋਲੀ,
ਬੂਹੇ ਵੜਦਿਆਂ ਜਿਨ੍ਹੇ ਭਰਮਾ ਲਿਆ ਏ।
ਊਧੋ! ਕੋੜਮੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਮੋਹ ਪਾ ਕੇ, ਅਸਾਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਗੁਆ ਲਿਆ ਏ।
ਦੁੱਖਾਂ ਪੀ ਲਿਆ, ਗ਼ਮਾਂ ਨੇ ਖਾ ਲਿਆ ਏ,
ਕੁੰਦਨ ਦੇਹੀ ਨੂੰ ਰੋਗ ਜਿਹਾ ਲਾ ਲਿਆ ਏ।
ਏਨ੍ਹਾਂ ਤਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਹੁਣ ਜਾਪਦਾ ਨਹੀਂ,
ਸਾਰਾ ਹੇਜ-ਪਿਆਜ ਮੈਂ ਟੋਹ ਲਿਆ ਏ।
ਅੱਛਾ! ਸੁੱਖ! ਜਿੱਥੇ ਜਾਏ ਘੁੱਗ ਵੱਸੇ,
ਸਾਡੇ ਦਿਲੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਖੋਹ ਲਿਆ ਏ।
ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ
- ਕੁੱਬਜਾ: ਇੱਕ ਕੁੱਬੀ ਔਰਤ ਜੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਥੁਰਾ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸੀ।
- ਪਰਤਾ ਲਿਆ: ਪਰਖ ਕਰ ਲਈ।
- ਹਿੱਕੇ: ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ।
- ਭਰਮਾ ਲਿਆ: ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਲਿਆ।
- ਕੋੜਮੇ: ਕੱਚੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਜਾਂ ਕੱਚਾ ਧਾਗਾ।
- ਕੁੰਦਨ ਦੇਹੀ: ਸੋਨੇ ਵਰਗਾ ਸੁੰਦਰ ਸਰੀਰ।
- ਰੋਗ ਜਿਹਾ ਲਾ ਲਿਆ: ਬੀਮਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂ ਦੁਖੀ ਹੋਣਾ।
- ਤਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ: ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਸੱਚਾਈ ਜਾਂ ਆਸ।
- ਹੇਜ-ਪਿਆਜ: ਪਿਆਰ, ਮੋਹ।
- ਘੁੱਗ ਵੱਸੇ: ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਸੇ।
ਪ੍ਰਸੰਗ
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾ ‘ਰਾਧਾ ਸੰਦੇਸ਼’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਰਾਧਾ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਊਧੋ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਗਿਆਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣ ਆਇਆ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪਿਆਰ ਸੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਬੀ ਔਰਤ ਕੁੱਬਜਾ ਨਾਲ ਮੋਹ ਪਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।
ਵਿਆਖਿਆ
ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਤਾਅਨਾ ਮਾਰਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਬਹਿਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ? ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਤਾਂ ਹੁਣ ਕੁੱਬੀ ਔਰਤ ਕੁੱਬਜਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਗੋਲੀ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਭਾਵ, ਉਹ ਉਸਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਫਸ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਹੈ।
ਰਾਧਾ ਦੁੱਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਊਧੋ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੱਚੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਮੋਹ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਆਪ ਗੁਆ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪੀ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਗ਼ਮ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਖਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਸੋਨੇ ਵਰਗਾ ਸਰੀਰ ਹੁਣ ਰੋਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ, ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੱਚਾਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਹੇਜ-ਪਿਆਰ ਪਰਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਹੌਕਾ ਭਰਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ੈਰ, ਅੱਛਾ, ਉਸਨੂੰ ਸੁੱਖ ਹੋਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜਾਵੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹੇ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਦਿਲੋਂ ਵੀ ਉਸਦਾ ਮੋਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਆਖੀਂ: ਕੱਚਿਆ ਸੱਚ ਨੂੰ ਲਾਜ ਲਾਈਓ!
ਸੁਖਨ ਪਾਲਣੋਂ ਭੀ, ਬੱਸ ਰਹਿ ਗਿਓਂ ਵੇ?
ਕਾਲੇ ਭੌਰ ਦੀ ਬਾਣ ਨਾ ਗਈ ਤੇਰੀ,
ਜਿੱਥੇ ਫੁੱਲ ਡਿੱਠਾ ਉੱਥੇ ਬਹਿ ਗਿਓਂ ਵੇ। ਸਾਨੂੰ ਗਿਆਨ
ਦੇ ਖੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵੇਂ ਧੱਕੇ, ਘੋਟ ਘੋਟ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਡਹਿ ਗਿਓਂ ਵੇ!
ਆਪ ਮਾਲਣ ਦੇ ਰੋੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਗਿਓਂ ਵੇ,
ਡੰਗਰ ਚਾਰਦਾ ਵੜ ਗਿਓਂ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲੀ,
ਹੱਛਾ ਕੰਸ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਸਾਂਭੀਆਂ ਨੀਂ,
ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਅੰਗ ਕੁਝ ਪਾਲ ਛੱਡਦੇਂ।
ਕੋਈ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਲੂਹਲਾਂ ਨਹੀਂ ਲਾਹ ਖੜਦਾ,
ਕੋਈ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛਡ ਪੜਦਾ,
ਦੋ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਧੌਲਰ ਵਿਖਾਲ ਛੱਡਦੇਂ।
ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ
- ਸੁਖਨ: ਬੋਲ, ਇਕਰਾਰ, ਵਚਨ।
- ਲਾਜ ਲਾਈਓ: ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਬਾਣ: ਆਦਤ, ਸੁਭਾਅ।
- ਭੌਰ: ਭੌਰਾ, ਜੋ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਰਸ ਚੂਸਦਾ ਹੈ।
- ਮਾਲਣ: ਮਥੁਰਾ ਦੀ ਕੁੱਬੀ ਔਰਤ, ਕੁੱਬਜਾ।
- ਰੋੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਗਿਓਂ: ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ।
- ਡੰਗਰ ਚਾਰਦਾ: ਪਸ਼ੂ ਚਾਰਨ ਵਾਲਾ।
- ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲੀ: ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਮਹੱਲ, ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ।
- ਅੰਗ ਪਾਲਣਾ: ਸਾਥ ਨਿਭਾਉਣਾ, ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਿਭਾਉਣਾ।
- ਲੂਹਲਾਂ ਲਾਹੁਣੀਆਂ: ਸਜਾਵਟ ਜਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਉਤਾਰਨਾ।
- ਧੌਲਰ: ਮਹੱਲ।
ਪ੍ਰਸੰਗ
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾ ‘ਰਾਧਾ ਸੰਦੇਸ਼’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਰਾਧਾ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਊਧੋ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਸੁਭਾਅ ‘ਤੇ ਤਾਅਨੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਰਾਜ-ਪਾਟ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੈ।
ਵਿਆਖਿਆ
ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਾ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਹ ਆਖੀਂ ਕਿ ਹੇ ਕੱਚੇ ਮਨ ਵਾਲੇ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਸੱਚ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ? ਤੇਰੀ ਕਾਲੇ ਭੌਰ ਵਰਗੀ ਆਦਤ ਹੁਣ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਫੁੱਲ (ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਸਾਥੀ) ਮਿਲਿਆ, ਤੂੰ ਉਸੇ ਕੋਲ ਬਹਿ ਗਿਆ।
ਰਾਧਾ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਖੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਧੱਕੇ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈਂ, ਭਾਵ ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈਂ, ਪਰ ਤੂੰ ਆਪ ਤਾਂ ਮਥੁਰਾ ਦੀ ਕੁੱਬੀ ਮਾਲਣ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਗੋਕੁਲ ਵਿੱਚ ਡੰਗਰ ਚਾਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਬਣ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਰਾਹੀਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਤਾਅਨਾ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚਲੋ ਅੱਛਾ, ਤੂੰ ਕੰਸ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਸਾਂਭ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਕੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ? ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਮਹੱਲਾਂ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਨਹੀਂ ਲਾਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ, ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦਿਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਹੱਲ ਦਿਖਾ ਦੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਰਾਧਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਤਾਂਘ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਆਖੀਂ: ਪ੍ਰੇਮ ਇਹ ਪਿੱਛਾਂ ਨਹੀਂ ਮੁੜਨ ਜੋਗਾ,
ਬੌੜੇ ਸਿਦਕ ਦੇ ਠਿੱਲ੍ਹਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਵੇ!
ਏਨ੍ਹਾਂ ਨਹੁੰਆਂ ਤੋਂ ਮਾਸ ਨਹੀਂ ਵੱਖ ਹੋਣਾ,
ਜਦ ਤੱਕ ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਲਹਿਣਗੇ ਵੇ!
ਏਸ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਛਿੜੇਗੀ ਵਾਰ ਮਾਹੀਆ,
ਜਿੱਥੇ ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਰਲ ਕੇ ਬਹਿਣਗੇ ਵੇ! ਕੜੀਆਂ
ਕੁੱਬਜਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਨਾਉਂ ਲੈਣਾ,
‘ਰਾਧਾ’ ਆਖ ਪਿੱਛੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਹਿਣਗੇ ਵੇ!
ਤ੍ਰੈ ਸੌ ਸੱਠ ਜੁੜ ਪਏਗੀ ਨਾਰ ਤੈਨੂੰ,
ਜੰਮ ਜੰਮ ਹੋਣ ਪਏ ਦੂਣੇ ਇਕਬਾਲ ਤੇਰੇ।
ਪਰਲੋ ਤੀਕ ਪਰ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਚਾਤ੍ਰਿਕ’,
ਏਸੇ ਬੰਦੀ ਨੇ ਵੱਸਣਾ ਨਾਲ ਤੇਰੇ।
ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ
- ਸਿਦਕ: ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ, ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ।
- ਬੌੜੇ ਸਿਦਕ: ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਦੀ ਬੇੜੀ।
- ਠਿੱਲ੍ਹਦੇ ਰਹਿਣਗੇ: ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।
- ਨਹੁੰਆਂ ਤੋਂ ਮਾਸ: ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਰਿਸ਼ਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
- ਵਾਰ: ਕਹਾਣੀ, ਗਾਥਾ।
- ਕੜੀਆਂ ਕੁੱਬਜਾ: ਕੁੱਬੀ ਔਰਤ, ਕੁੱਬਜਾ।
- ਤ੍ਰੈ ਸੌ ਸੱਠ: 360, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ।
- ਇਕਬਾਲ: ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ, ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ।
- ਪਰਲੋ ਤੀਕ: ਪ੍ਰਲੋਕ ਤੱਕ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ।
- ਬੰਦੀ: ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬੱਝੀ ਹੋਈ, ਭਾਵ ਰਾਧਾ।
ਪ੍ਰਸੰਗ
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾ ‘ਰਾਧਾ ਸੰਦੇਸ਼’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਊਧੋ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਪੱਕੀ ਰਹਿਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ।
ਵਿਆਖਿਆ
ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਾ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਵੀਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਿਦਕ (ਪੱਕੇ ਇਰਾਦੇ) ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਇਸ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਰਾਧਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚੰਦ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਦੇ-ਲਹਿੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਭਾਵ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗੀ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੁੰਆਂ ਤੋਂ ਮਾਸ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਦੇ ਟੁੱਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਚਾਰ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠਣਗੇ, ਉੱਥੇ ਸਾਡੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਛਿੜੇਗੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸਾਥਣ ਕੁੱਬਜਾ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲਵੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਰਾਧਾ’ ਕਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ‘ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ’, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ।
ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਉਸਨੂੰ 360 ਨਵੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ ਦੂਣਾ-ਚੌਗੁਣਾ ਵਧ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਲੋ ਤੱਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ‘ਬੰਦੀ’ (ਭਾਵ ਰਾਧਾ) ਹੀ ਰਹੇਗੀ। ਭਾਵ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਜੁੜਿਆ ਰਹੇਗਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਮਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
’ਰਾਧਾ-ਸੰਦੇਸ਼’ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਸਾਰ
ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਰਾਧਾ-ਸੰਦੇਸ਼’ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦੁੱਤੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਮਥੁਰਾ ਜਾ ਕੇ ਉੱਥੇ ਦਾ ਰਾਜਭਾਗ ਸੰਭਾਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੋਕੁਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਰਾਧਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਤੜਫ਼ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਰਾਧਾ ਹੈ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਊਧੋ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਭੇਜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪਿਆਰ, ਸਿਦਕ, ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦਾ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ।
ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਨੂੰ ਤਾਅਨਾ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਫਾਲਤੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਪਰਚਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਦੁੱਖ ਮਸਾਂ-ਮਸਾਂ ਭੁੱਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਊਧੋ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ‘ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਨਸਤਰਾਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਧਾ ਊਧੋ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਉਂ ਬੇਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਸੱਲੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਉਸਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਰਾਧਾ ਆਪਣੀ ਵਿਰਹ-ਵੇਦਨਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਊਧੋ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਆਖੇ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਆ ਕੇ ਦੇਖੇ ਕਿ ਰਾਧਾ ਉਸਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੜਫ਼ ਰਹੀ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਇੱਕ ਕੂੰਜ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਕੇ ਕੁਰਲਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਤਾਰੇ ਗਿਣ-ਗਿਣ ਕੇ ਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਰ ਪਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸਰੀਰ ਇਸ ਹਿਜਰ ਵਿੱਚ ਘੁਲ-ਘੁਲ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਗੋਕੁਲ ਛੱਡਣ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਬਰਕਤਾਂ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੰਗ ਉਦੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਥੁਰਾ ਜਾ ਕੇ ਬਦਲ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਤਾਂ ਮਥੁਰਾ ਦੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਸਾਂਭ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਗੋਕੁਲ ਨੂੰ ਜੰਦਰੇ ਵੱਜ ਗਏ ਹਨ। ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ‘ਕਾਲੇ ਭੌਰ’ ਵਰਗਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਫੁੱਲ ‘ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਾਅਦੇ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕੁੱਬੀ ਔਰਤ ਕੁੱਬਜਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਉਸਦੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਉਹ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।
ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਆਖਰੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਦਾ ਦਰਦ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਬੇਵਫ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਕਦੇ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੁਨੀਆ ਕਾਇਮ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੁੰਆਂ ਤੋਂ ਮਾਸ ਵਾਂਗ ਅਟੁੱਟ ਰਹੇਗਾ। ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਚਾਰ ਲੋਕ ਬੈਠਣਗੇ, ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ, ਅਤੇ ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ‘ਰਾਧਾ’ ਦਾ ਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਣਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ‘ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ’ ਦਾ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਾਵੇਂ ਹੋਰ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਾ ਲਵੇ, ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਧਾ ਦਾ ਹੀ ਨਾਮ ਜੁੜਿਆ ਰਹੇਗਾ।
ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ‘ਰਾਧਾ-ਸੰਦੇਸ਼’ ਇੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ, ਵਿਛੋੜਾ, ਸ਼ਿਕਾਇਤ, ਸਬਰ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਰਾਧਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੱਚੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।