ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ – ਸੰਖੇਪ
ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਬੜਾ ਦਰਦਨਾਕ ਪਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਧਿਆਇ ਹੈ। ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਜਥਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਿਆਂ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਪਰ ਮਹੰਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਬੰਦੂਕਾਂ, ਛੁਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅੱਗ ਨਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬਰਖਾ, ਭੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦਈ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ।
ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਖ਼ਬਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲੀ, ਪਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਨੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਜਥੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਸਤਕਸ਼ੇਪ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਮਹੰਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਸੰਗਤ ਨੇ ਬੇਅੰਤ ਹੌਸਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਸਾਕੇ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਲਾਟ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਦੌਰਾ ਕਰਕੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹੀਦ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਅਡਿੱਗ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਇਕਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ।
- ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ – ਤਿਆਰੀ
- ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਜਥੇ ਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਸੇਵਾ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਅਰਦਾਸ।
- ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕਸਮ।
ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹੰਤਾਂ ਦੀ ਬੇਦਰਦੀ ਅਤੇ ਗਲਤ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਜਥਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਜਥਾ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਮਕਸਦ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਜਥੇ ਦੇ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਇਹ ਪੱਕਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਗੇ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਂ ਹਮਲੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸਹਾਰ ਲੈਣਗੇ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਗੇ।
- ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਣਾ
- ਬਾਲ ਲੀਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣਾ।
- ਮਹੰਤ ਵੱਲੋਂ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੀ ਆਉਭਗਤ।
ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਜਥਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਲ ਲੀਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ — ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ — ਵੱਲ ਗਏ ਅਤੇ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਅੰਤ ਆਤਮਕ ਉਤਸ਼ਾਹ ਜਾਗ ਪਿਆ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਮਹੰਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉਪਰੋਂ ਉਪਰੋਂ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਉਭਗਤ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਦਿਖਾਵਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਮਹੰਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਪੂਰੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਥੇ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ ਅਤੇ ਅਡਿੱਗ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਏ।
- ਘੇਰਾ ਤੇ ਹਮਲਾ
- ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ।
- ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਹੋਣਾ।
- ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬਰਖਾ, ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ, ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਮਾਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ।
ਜਦੋਂ ਜਥਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਮਹੰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੰਘ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲ ਸਕੇ। ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮਹੰਤ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬਰਖਾ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਹੋਈ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਨਿਭਾਇਆ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਕੰਧਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਰਮਾਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਪਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਥਾਨ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਰੋਂਗਟੇ ਖੜੇ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ।
- ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਨਿਰਦਯਤਾ
- ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ, ਛੁਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਨਾ।
- ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਭੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁੱਟਣਾ, ਕੁਤਰੇ ਕਰਨਾ।
- ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ।
ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹੰਤ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਨਿਰਦਯਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਛੁਰੀਆਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਜੀਊਂਦੇ ਹੀ ਭੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਕੁਝ ਨੂੰ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੰਜ਼ਰ ਇੰਨਾ ਭਿਆਨਕ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਲਹੂ ਨਾਲ ਰੰਗ ਗਈ। ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਇਸ ਜਥੇ ਦੇ ਆਗੂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕੁ ਕੁਚਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਬੜੀ ਹੀ ਨਿਰਦਯਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਵੀ ਜਥੇ ਦੇ ਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਿਨਾਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਲਿਆ।
- ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ
- ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ।
- ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਕਤਲ।
ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਹੋ ਰਹੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਡਟੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬਰਖਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਕਈ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਘਰ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਅਡਿੱਗ ਰਹੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਕੇ ਵਾਪਸੀ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਅਮਿੱਟ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣ ਗਈ।
- ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲਣਾ
- ਸ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਤਾਰਾਂ ਭੇਜਣ।
- ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਆਦਿ ਦੀ ਚੁੱਪ।
- ਖ਼ਬਰ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿਚ ਫੈਲਣਾ।
ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ। ਉੱਥੇ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਸ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਹਿੰਮਤ ਦਿਖਾਈ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਤਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜੇ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਫੈਲੀ, ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹੱਲਚਲ ਮਚ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੱਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾ ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਇਸ ਹਾਦਸੇ ‘ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹੇ, ਪਰ ਆਮ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ, ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪਿੰਡ, ਹਰ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ।
- ਅਗਲੇ ਜਥਿਆਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ
- ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਆਦਿ ਵੱਲੋਂ ਹੋਰ ਜਥਿਆਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ।
- ਸੰਗਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਤਿਆਰੀ।
ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ, ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸਾ, ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਅਗੂਆਂ ਨੇ ਨਵੇਂ ਜਥਿਆਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਕ ਕੱਢ-ਕੱਢ ਕੇ ਜਥਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਹੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀ — ਗੁਰੂ ਘਰ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣਾ। ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨਿਉਛਾਵਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੱਡੀ ਲਹਿਰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਇਕਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ। ਸਾਕੇ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ।
- ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਮਹੰਤ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ
- ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦਾ ਆਉਣਾ।
- ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚਲੇ ਹਾਲਾਤ ਵੇਖਣ।
- ਮਹੰਤ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ।
ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਹਿੱਲ ਗਈ। ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਮੋਂਟਗੋਮਰੀ, ਹੋਰ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਫੌਜ ਸਮੇਤ ਤੁਰੰਤ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਾਲਾਤ ਵੇਖੇ, ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਨ — ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ, ਲਹੂ ਨਾਲ ਰੰਗੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮਹੰਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਰਮਿਕ ਹੱਕਾਂ ਵੱਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।
- ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਤੇ ਸੰਗਤ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ
- ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਬੇਅੰਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਆਉਣਾ।
- ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਬਾਅਦ ਸੰਸਕਾਰ।
- ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਪੀਲ।
ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਖ਼ਬਰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਤੋਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਰੇਲਾਪਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਉਮੜ ਪਿਆ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਮੰਜ਼ਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਦਿਲ ਰੋ ਪਿਆ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਲ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੰਝੂ ਰੁਕਣ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਗੁਰੂ-ਘਰ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਸਭ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਬੜੀ ਹੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਗੂਆਂ ਨੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਹੜ੍ਹਬੜਾਹਟ ਜਾਂ ਬਦਲੇ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਪੀਲ ਦਾ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਤੋਕ੍ਹ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਵਿਦਾਈ ਦਿੱਤੀ।
- ਨਤੀਜਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
- ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ।
- ਲਾਟ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦੌਰਾ ਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਵਾਅਦਾ।
- ਸ਼ਹੀਦ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਅਡਿੱਗ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਹਿੰਮਤ।
ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਅੰਤ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਮਹੰਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਜਿੱਤਦਾਰ ਪੜਾਅ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹੁਣ ਮਹੰਤਾਂ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕਬਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਗੇ, ਸਗੋਂ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਅਰਥਾਤ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗਾ।
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਾਟ ਸਾਹਿਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗਵਰਨਰ) ਨੇ ਵੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇਣ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪੂਰਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਣੀ।
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਗੁਆ ਕੇ ਵੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਇਹੀ ਅਡਿੱਗ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਹੌਸਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਇਕਤਾ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਤੀਬਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਰਚਨਾ ਦੇ ਕਲਾ-ਪੱਖ (ਸਾਹਿਤਕ ਗੁਣਾਂ) ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦਿਲਚਸਪ ਨੁਕਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
- ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਤੀਬਰ ਸੰਚਾਰ: ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਵੀਰਤਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ (Emotional Intensity)
ਇਸ ਲੇਖ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸਦੇ ਰਸਾਂ (Moods) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਰੁਣਾ ਰਸ (ਸੋਗ) ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੁਖਾਂਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਰੌਦਰ ਰਸ (ਗੁੱਸਾ) ਅਤੇ ਵੀਰਤਾਮਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵੀ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਦੁਖਾਂਤ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ:
• ਇਸਦਾ ਅੰਤ ਚੜ੍ਹਦੀ-ਕਲਾ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਸ਼ਹੀਦ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਬੀਰਤਾ ਭਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇੱਕ ਅਭੁੱਲ ਦੁਖਾਂਤਕ ਯਾਦ ਵਾਂਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਹੀਰੋਇਜ਼ਮ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਛੱਡਦਾ ਹੈ।
- ਦ੍ਰਿਸ਼-ਬਿੰਬਾਂ ਰਾਹੀਂ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਣ (Vivid Imagery)
ਲੇਖਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਕਰਨ ਦੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਯਥਾਰਥ ਇੰਝ ਉੱਘੜਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਾਠਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।
• ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਏ ਖੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼-ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨਾਲ ਖੂਬ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
• ਇਸ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ-ਬਿੰਬ (Sound Imagery) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ‘ਫਟੱਕ ਕਰ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬੰਦ ਹੋਣ’ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਟਕੀਅਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਖਿੱਚ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ (Narrative Hook and Style)
ਲੇਖਕ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ:
• ਲੇਖ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੀ ਖਿੱਚ ਭਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਸਨਸਨੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਮੱਧ ਭਾਗ ਵਿੱਚ, ਲੇਖਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ-ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਤੋਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ, ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ, ਗੁੱਸੇ, ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਲੇਫਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਟਨਾ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਭਾਵੇਂ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਵੇਰਵੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕੜੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਢਿੱਲੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸਰਲ, ਸਪੱਸ਼ਟ, ਰੋਚਕ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰਮਈ ਹੈ।
- ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਠੁੱਕ (Idiomatic Language)
ਇਸ ਲੇਖ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਚੋਣ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਅਤੇ ਰਸਭਰੀ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲੇਖ ਨੂੰ ਠੁੱਕ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ: ‘ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਦੇਣਾ’, ‘ਖੂਨ ਨਾਲ ਧੋਣਾ’, ‘ਲਹੂ ਪੀਣਾ’ ਆਦਿ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ‘ਸਾਕਾ ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ’ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਲੇਖ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਲਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਸੁਚੱਜੀ ਅਤੇ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਾਟਕੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵੀਰਤਾਮਈ ਯਾਦ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
