ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ
ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਸੂਬਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਫਿਰਕੂ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਗਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ‘ਪਟਰਾਣੀ’ ਵਾਂਗ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਯੋਗ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਿਰਕੂ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ:
“ਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਏ ਪਟਰਾਣੀਏ !
ਤਖ਼ਤੋਂ ਡਿਗੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਮਾਣੀਏ !
ਪਿੱਛੇ ਪਾਈ ਧਰੇਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਨੇ,
ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ।”
ਪ੍ਰਸੰਗ:
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ ‘ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਾਣਮੱਤੀ ਰਾਣੀ ਵਾਂਗ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੇਕਦਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰਕੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਵੰਡੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਿਘਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਰ, ਕਵੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ। ਉਹ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਸਫਲ ਹੋਣਗੇ।
ਵਿਆਖਿਆ
ਕਵੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਾਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਟਰਾਣੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਸਥਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਗੌਰਵ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਇਹ ‘ਪਟਰਾਣੀ’ ਅੱਜ ‘ਤਖ਼ਤੋਂ ਡਿਗੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਮਾਣੀ’ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਦਰਦਨਾਕ ਚਿੱਤਰਣ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਮਹਾਨ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਨਿਮਾਣੀ’ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਬੋਲੀ ਦੀ ਬੇਬਸੀ ਅਤੇ ਮਾਣਹੀਣ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਵੀ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ‘ਪਿੱਛੇ ਪਾਈ ਧਰੇਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰ’ ਪਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ ‘ਧਰੇਲਾਂ’ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ‘ਧਰੇਲ’ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਕਵੀ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਰਗੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੋਲੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ‘ਸੌਂਕਣਾਂ’ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਹੱਕੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਫਿਰਕੂ ਲੀਡਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ। ਇਸ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਪਰ, ਇਸ ਸਾਰੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਕਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਿਰਨ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਸ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, “ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ।” ਇਹ ਸਤਰ ਸਿਰਫ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ। ‘ਸਿਦਕ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਲਗਨ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ। ਕਵੀ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਜਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ, ਪੂਰੇ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣਗੇ। ਭਾਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਕਤ ਇਸ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਸਦੇ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਪੱਕਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਬੇੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਵੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਲਤ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਉਹ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਅਤੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਲਗਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਅੱਜ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਸਿਦਕ ਨਾਲ ਯਤਨ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
“ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੀਏ ਵਡਿਆਏ।
ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀਏ ਸਿਰ ਤੇ ਚਾਈਏ।
ਫੇਰੇ ਦਿਨ ਤੇਰੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨੇ,
ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ।”
ਪ੍ਰਸੰਗ:
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਗਹਿਰੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਫਿਰਕੂ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਕਵੀ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਆਪਣੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਵਧੇਗੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਉੱਜਵਲ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹਾਨ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਕੇ ਇਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਵਿਆਖਿਆ:
ਕਵੀ ‘ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੀਏ ਵਡਿਆਏ’ ਕਹਿ ਕੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮਹਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਰੂਹਾਨੀ ਬਾਣੀ ਇਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਰਚੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਬੋਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਰੂਹਾਨੀ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੰਦੇਸ਼ ਇਸੇ ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸਦਾ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਗਲੀ ਸਤਰ ‘ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀਏ ਸਿਰ ਤੇ ਚਾਈਏ’ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ ਕਵੀ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਕਾਫੀਆਂ ਰਚੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ਼ਕ-ਹਕੀਕੀ ਅਤੇ ਇਸ਼ਕ-ਮਜਾਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇਸ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਇਆ। ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਵੀ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਸਿਰ ਤੇ ਚਾਇਆ’ ਹੈ, ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਈ।
ਕਵੀ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਫੇਰੇ ਦਿਨ ਤੇਰੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨੇ’। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇਸ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਰੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਵਡਿਆਇਆ, ਉਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਸਦੇ ਭਾਗ ਹੁਣ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਮੁੜ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਤਰ ਆਸ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਰੌਸ਼ਨ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਇਸ ਸਤਰ ‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਪੂਰੇ ‘ਸਿਦਕ’ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਅਤੇ ਲਗਨ) ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਸਫਲ ਹੋਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੇੜਾ ਪਾਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਭਾਵ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਉਣਗੇ। ਇਹ ਸਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਲਗਨ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਜ਼ਰੂਰ ਰੰਗ ਲਿਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਯੋਗ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਸਿਦਕੀ ਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
“ਹੋਈ ਸਾਈਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਸਵੱਲੀ ਏ,
ਤੇਰੀ ਕੱਟੀ ਮੁਸੀਬਤ ਚੱਲੀ ਏ,
ਉਠੇ ਜਾਗ ਤੇਰੇ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਨੇ,
ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ।”
ਪ੍ਰਸੰਗ:
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਅਨਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ, ਜਿੱਥੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਪੂਰੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਉੱਜਵਲ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਸਹੀ ਸਥਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ, ਜਾਗ ਪਏ ਹਨ।
ਵਿਆਖਿਆ:
ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਹੋਈ ਸਾਈਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਸਵੱਲੀ ਏ”, ਭਾਵ, ਹੁਣ ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਕਾਮ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਰ ਕਵੀ ਦੇ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਧਿਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮਿਲੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰੱਬੀ ਇੱਛਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਅਗਲੀ ਸਤਰ “ਤੇਰੀ ਕੱਟੀ ਮੁਸੀਬਤ ਚੱਲੀ ਏ” ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜੋ ਸੰਕਟ, ਅਨਿਆਂ ਅਤੇ ਅਣਗਹਿਲੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੁਣ ਬੀਤ ਗਿਆ ਹੈ। ‘ਮੁਸੀਬਤ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਸੀਬਤ ਹੁਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਨ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।
ਕਵੀ ਅੱਗੇ “ਉਠੇ ਜਾਗ ਤੇਰੇ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਨੇ” ਕਹਿ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ‘ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਔਲਾਦ। ਇੱਥੇ ਇਸਦਾ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਹਨ। ਕਵੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਗ ਪਏ ਹਨ। ਉਹ ਹੁਣ ਫ਼ਿਰਕੂ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਝੂਠੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ: “ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ”। ਇਹ ਸਤਰ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ‘ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰਾਂ’ ਦੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਜਿੱਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੁਸੀਬਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ‘ਸਿਦਕ’ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਸਿਦਕ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕਵੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਹੱਕੀ ਸਥਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲੇਗਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਸਾਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆਸ ਵੱਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਉਸਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਪੱਕੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
“ਆ ਕੇ ਸਾਂਭ ਲੈ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ,
ਗਈਆਂ ਮਾਵਾਂ ਮਤ੍ਰੇਈਆਂ ਰੱਦੀਆਂ,
ਹੱਕੋ ਹੱਕ ਹੁਣ ਲੱਗੇ ਨੇ ਨਿਤਾਰਨੇ,
ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ।”
ਪ੍ਰਸੰਗ:
ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੋ-ਰੰਗ’ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ, ਜਿੱਥੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਸ ਅਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਉੱਜਵਲ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਦਾ ਮੁਸੀਬਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਵਿਆਖਿਆ:
ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹਪੂਰਨ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ, “ਆ ਕੇ ਸਾਂਭ ਲੈ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ”। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਗੁਆਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਵਾਪਸ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਗੱਦੀਆਂ’ ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਉਸ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਕਵੀ ਹੁਣ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅਗਲੀ ਸਤਰ ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਗਈਆਂ ਮਾਵਾਂ ਮਤ੍ਰੇਈਆਂ ਰੱਦੀਆਂ”। ਇੱਥੇ ‘ਮਾਵਾਂ ਮਤ੍ਰੇਈਆਂ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਉੱਤੇ ਥੋਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਮਤਰੇਈ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਾਇਆ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਮਤਰੇਈਆਂ’ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਾਈਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਕਵੀ ਅੱਗੇ “ਹੱਕੋ ਹੱਕ ਹੁਣ ਲੱਗੇ ਨੇ ਨਿਤਾਰਨੇ” ਕਹਿ ਕੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ‘ਨਿਤਾਰਨੇ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਹੱਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਸਮਝ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ। ਉਹ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸੋਚ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਛਾਣ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ: “ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ”। ਇਹ ਸਤਰ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀ ਸਫਲਤਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੰਭਵ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੇ ਮੁਸੀਬਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ‘ਸਿਦਕ’ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਗਨ, ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਪੱਕੇ ਇਰਾਦੇ ਸਦਕਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਬੇੜਾ ਅੱਜ ਕੰਢੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਇੱਕ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਾ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੰਬਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਰਾਦੇ ਪੱਕੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸੱਚ ਅਤੇ ਹੱਕ ਦੀ ਜਿੱਤ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਾਰ
ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਬਦਹਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਨੇ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਟਰਾਣੀ’ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ‘ਤਖ਼ਤੋਂ ਡਿਗੀ ਨਿਮਾਣੀ’ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸਿਆਸਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ‘ਧਰੇਲਾਂ’ (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਰਗੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ) ਦੀ ਮਾਰ ਪਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਹੱਕੀ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ।
ਕਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪੂਰੀ ਆਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਵਰਗੀਆਂ ਮਹਾਨ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਡਿਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਬੋਲੀ ਆਪਣਾ ਸਨਮਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗੀ। ਕਵੀ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਉੱਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।
ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਇਸ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ‘ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ’ (ਪੁੱਤਰ), ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਜਾਗ ਪਏ ਹਨ। ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਾਈਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਮਤਰੇਈਆਂ ਮਾਵਾਂ) ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁਣ ਸਭ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਮਿਲਣ ਲੱਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਆਪਣੀ ਖੁੱਸੀ ਹੋਈ ਗੱਦੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸਾਂਭਣ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ‘ਸਿਦਕ’ (ਪੱਕੇ ਇਰਾਦੇ) ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣਗੇ। ਭਾਵੇਂ ਮੁਸੀਬਤ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇ, ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਲਗਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੇਤੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਮੁੜ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੋਵੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਲਗਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ
‘ਸਿਦਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨੇ’ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇ, ਜੇ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸਿਦਕ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਕਵੀ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਇਹ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵੰਡੀਆਂ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਬੇਕਦਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ‘ਧਰੇਲਾਂ’ ਵਰਗੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਥੋਪਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ, ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕਵੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ‘ਸਿਦਕ’ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਜ਼ਰੂਰ ਰੰਗ ਲਿਆਵੇਗੀ।
ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੰਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਆਸੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਧਦਾ, ਬਲਕਿ ਉਸਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਜਿਊਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਜਾਗ ਪਏ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਮੁਸੀਬਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕਵਿਤਾ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਯਤਨ ਕਦੇ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹੱਕ ਦੀ ਜਿੱਤ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
