ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਦਾ ਲੇਖ ‘ਗਿੱਧਾ’ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ, ਇਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ, ਪ੍ਰਵਾਹ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਅਰਥਪੂਰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ ਸਾਰ (Synopsis)
‘ਗਿੱਧਾ’ ਨਿਬੰਧ 1935 ਈ. ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਗਿੱਧਾ’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨ੍ਰਿਤਕਾਰੀ (ਡਾਂਸ) ਨੂੰ ਦਿਲੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਗਿੱਧੇ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਰੁਖ਼ੀ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਰਗੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਜਨਮ-ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਥੋਂ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰਿਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਛੋਕੜ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਰੂਪ, ਗੀਤਾਂ (ਬੋਲੀਆਂ) ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਅਰਥਪੂਰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ
੧. ਗਿੱਧਾ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ, ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਬੇਰੁਖ਼ੀ
ਇਹ ਲੇਖ ਦਾ ਆਰੰਭਕ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨਾਚ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਗਿੱਧੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ (ਬੇਰੁਖ਼ੀ) ‘ਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਨੁਕਤੇ:
• ਨਾਚ ਦਿਲੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਉਛਾਲਾ ਹੈ।
• ਨੱਚਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਦੀ ਤਾਜ਼ਗੀ, ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਚਾਅ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।
• ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਚਾਵਾਂ ਮੱਤੇ, ਧਰਮ ਪੂਜਾ ਤੇ ਰੈਬਸ਼ੇ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿਵਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ।
• ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਗਰਬਾ ਨੱਚਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੁਜਰਾਤੀਆਂ ਦੇ ਗਰਬੇ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਨਿੰਦਦੇ ਹਨ।
• ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਟੈਗੋਰ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਲੋਕ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ।
ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨਾਚ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਅੰਗ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਨੱਚਣਾ ਵੀ ਗਾਉਣ ਵਾਂਗ ਦਿਲੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ‘ਉਛਾਲਾ’ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਦੀ ‘ਸਵਰਗੀ ਮਸਤੀ’ ਛਣਕਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਝੂਮਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਸ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਖੂਨ, ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਚਾਅ, ਰੀਝਾਂ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਨੱਚਣ ਲਈ ਖੀਵਾ (exhilarated) ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਨਿਰਤਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ (ਹੇਰ-ਫੇਰ) ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ, ਉੱਥੇ ਨਾਚ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਹੋਰ ਸੂਬਿਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ‘ਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ‘ਚਾਵਾਂ ਮੱਤੇ’ ਨਾਚ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ‘ਧਰਮ ਪੂਜਾ’ ਤੇ ‘ਰੈਬਸ਼ੇ’ ਨਾਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਦਾਏ ਦੱਤ ਆਈ.ਸੀ.ਐੱਸ. ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਥਾਂ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਵੀ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਵੀ ਸਲਾਹਿਆ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ‘ਗਰਬਾ’ ਨਾਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਨੱਚਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਥਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ‘ਗਰਬੇ’ ਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਲੋਕ ‘ਗਰਬੇ’ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦੇ, ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਨਿੰਦਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕਵੀ ਟੈਗੋਰ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ।
੨. ਗਿੱਧਾ ਦਾ ਜਨਮ-ਕਾਲ, ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ
ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਚਿੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਾਚ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜ-ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਥੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ।
ਨੁਕਤੇ:
• ਗਿੱਧਾ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਛਲਦੇ ਨਰੋਏ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਜੰਮਦਾ ਹੈ।
• ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਮੌਜ-ਮਸਤੀ ਭਰਿਆ ਸੀ।
• ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਰਭੈ, ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਚਾਲ-ਢਾਲ ਵਾਲੇ ਸਨ।
• ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਂਗੇ, ਨੇਜ਼ੇ, ਤਰਕਸ਼ ਤੇ ਕਮਾਨਾਂ ਪਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ।
• ਲੋਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਰਿਆਂ ਹੇਠਾਂ ਨੱਚਦੇ-ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ।
• ਸ਼ਹਿਰ ਬਣਨ ‘ਤੇ ਨ੍ਰਿਤਕਾਰੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੀ।
• 1001 ਈ. ਤੋਂ 1856 ਈ. ਤੱਕ ਨ੍ਰਿਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
• ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਖਿੜਦਾ ਰਿਹਾ।
ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਵਲਵਲਾ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਛਲਦੇ ਨਰੋਏ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਉਸ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਦਿਲ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਵਾਂਗ ਲਿੱਸਾ ਤੇ ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਰਵਾਨੀਆਂ ਸਨ। ਮੌਜ-ਮੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਬਸੰਤ, ਹੋਲੀ, ਸਾਵੇ, ਲੋਹੜੀ ਤੇ ਗਿੱਧੇ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ੁਗਲ ਆਰੰਭੇ।
ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਜਨਮ-ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ, ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ: ਉਹ ਚੌੜੇ ਮੱਥਿਆਂ, ਤਿੱਖੇ ਲੰਮੇ ਨੱਕਾਂ, ਲੰਮੇਰੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ, ਮੋਟੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈ ਚਾਲ-ਢਾਲ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਸਨ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਂਗਾ, ਨੇਜ਼ੇ, ਤਰਕਸ਼ ਤੇ ਕਮਾਨਾਂ ਪਈਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ, ਪਹਿਰਾਵਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਉਡਾਰੂ ਜਿਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੇ ਮੌਜ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਲੋਕ ਰੋਟੀ-ਟੁੱਕ ਖਾ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅੱਧੀ-ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਨੱਚਣ-ਕੁੱਦਣ ਤੇ ਗਾਉਣ ਦਾ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਤਾਰੇ, ਛੱਪੜ ਦਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵੀ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਲੱਗਦੇ ਸਨ।
ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵਨ-ਨਾਟਕ ਬਦਲਿਆ; ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣ ਗਏ, ਅਤੇ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਗਿਆ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਨਿਰਤਕਾਰੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੂਪ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਰਣਵਾਸਾਂ (ਰਾਜ ਘਰਾਣਿਆਂ) ਵਿੱਚ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਮਜ਼ਮੂਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉਤਸਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲੀ। ਰਾਮਾਇਣ ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਿਰਤਕਾਰੀ ਇੱਕ ਹੁਨਰ (ਆਰਟ) ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਪਰੰਤੂ, 1001 ਈ: ਤੋਂ 1856 ਈ: ਦੌਰਾਨ ਨਿਰਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਣਵਾਸਾਂ, ਦਰਬਾਰਾਂ ਤੇ ਉਤਸਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਇਸ ਵਲਵਲੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਦਬਾ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ, ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਸਬੀ ਨਾਚੀਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੜਕਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਸ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਚੀ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਗਿੱਧਾ ਉੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਲਵਲਿਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ।
੩. ਗਿੱਧਾ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ, ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
ਇਹ ਅੰਤਿਮ ਭਾਗ ਵਰਤਮਾਨ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਇਸ ਦੀ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਕੇਤਨਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ।
ਨੁਕਤੇ:
• ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਘੇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਗੂ ਗੀਤ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ।
• ਪੂਰੀ ਮੰਡਲੀ ਆਖ਼ਰੀ ਟੱਪਾ ਇੱਕ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਤਾੜੀ ਮਾਰਦੀ ਹੈ।
• ਉਤਸਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਘੁੰਗਰੂ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਰਿਵਾਇਤ ਹੈ।
• ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਦੋਵੇਂ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਇਕੱਠੇ ਵੀ।
• ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।
• ਗਿੱਧੇ ਲਈ ਸਾਦਗੀ, ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।
• ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ (ਬੋਲੀਆਂ) ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ, ਸੁਹੱਪਣ ਅਤੇ ਨਾਟਕੀ ਚਮਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
• ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਸਿਰਖੰਡੀ ਤੋਂ ਲੰਮੇ ਤੁਕਾਂਤਕ ਗੀਤਾਂ ਤੱਕ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ।
ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ: ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਲੋਕ ਹੁੰਮ-ਹੁਮਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਘੇਰਾ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਆਗੂ ਖ਼ਾਸ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਟੱਪੇ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਮੰਡਲੀ ਇੱਕ-ਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਬੰਦੇ ਤਾੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਤਾਲ ਪੂਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਗੂ ਘੁੰਮ-ਘੁੰਮ ਕੇ ਨੱਚਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਉਤਸਵਾਂ ‘ਤੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਗਰੂ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਮਿਰਦੰਗ, ਵੰਝਲੀ, ਅਲਗੋਜ਼ਾ, ਕਾਂਟੇ ਤੇ ਤੂੰਬਾ ਵੀ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਇਸ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਡੂੰਘਿਆਈ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਸਬੀ ਨਾਚੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੋਖ਼ੀ ਦੇ ਆਦੀ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਫੋਕੀ ਟਪ-ਟਪਾਈ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ: ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ‘ਨਾਨਕਾਂ ਮੇਲ’ ਵਰਗੇ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੁੰਨਿਆਂ ਦੀ ਰਾਤ ਗਿੱਧੇ ਲਈ ਅਕਸਰ ਚੰਗੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸਤੀ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਗਿੱਧੇ ਲਈ ਸਾਦਗੀ, ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਬਿਰਛ ਲਈ ਜਲ, ਹਵਾ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵੀ ਰੱਬੀ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸੁੱਖ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲਈ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਮਸਤੀ ਵੱਲ ਗੁੱਝਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ (ਜਿਵੇਂ: “ਨਾਨਕ ਗੀਧਾ ਹਰਿ ਰਸ ਮਾਹਿ”)।
ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ: ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ‘ਬੋਲੀਆਂ’ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੀਤ ਆਮ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਮਸਾਲਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਆਮ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ-ਜਾਗਦੇ ਬੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਝਾਕੀਆਂ, ਰੀਝਾਂ, ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਧੂਹ, ਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰੋਗੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਸਤਰੇ ‘ਸਿਰਖੰਡੀ’ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ (ਜਿਵੇਂ: “ਰਾਤੀਂ ਰੋਂਦੀ ਦਾ, ਭਿੱਜ ਗਿਆ ਲਾਲ ਪੰਘੂੜਾ”)। ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਸੰਗੀਤਕ ਰੁਚੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਗੀਤ ਤੁਕਾਂਤਕ ਤੇ ਲੰਮਾ ਬਣਦਾ ਗਿਆ। ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਕਾਰਨ ਗੀਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਿੱਠੀ ਹੋ ਗਈ।
ਨਾਟਕੀ ਠਾਠ: ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਨਾਟਕੀ ਠਾਠ’ ਖੂਬ ਬੱਝਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੂੜ੍ਹੀ ਸਥਾਨਿਕ ਰੰਗਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਚਮਕਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ-ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਗੀਤ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ, ਸਜ-ਵਿਆਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਲਾਵੇ ਦਾ ਦਿਨ ਪੁੱਛਣਾ, ਅਤੇ ਮਾਵਾਂ ਦਾ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੁਰੀ ਤੋਰਨ ਲਈ ਮੰਡੇ ਪਕਾਉਣਾ ਵਰਗੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਿਤਰਪਟ ਲੰਮੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਾਂਗ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ।
ਕਲਾ-ਪੱਖ
ਕਲਾ-ਪੱਖ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
੧. ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ
ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਦੇ ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਭਾਵਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਰੰਗ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ
- ਸ਼ੈਲੀ ਸਰਲਤਾ, ਸਾਦਗੀ, ਸੰਖੇਪਤਾ, ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਤੇ ਭਾਵਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ।
- ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਲਤਾ, ਸਹਿਜਤਾ, ਸੰਖੇਪਤਾ ਤੇ ਢੁੱਕਵਾਂਪਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹਨ।
- ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੈ; ਲੇਖਕ ਨੇ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ (ਮਸਤੀ, ਸ਼ੁਗਲ, ਮਹਿਫਲ, ਖ਼ਲਕਤ), ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ (ਨ੍ਰਿਤਕਾਰੀ, ਸਭਿਅਤਾ, ਨਿਰਭੈ) ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਸੁਸਾਇਟੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।
- ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਸਾਂ (ਚਾਉ-ਮਲ੍ਹਾਰਾ, ਪੀੜ੍ਹੀਓ-ਪੀੜ੍ਹੀ, ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਾ, ਚਾਲ-ਢਾਲ) ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣੀ ਹੈ।
- ਮੁਹਾਵਰੇ (ਜਿਵੇਂ: ਖੂਨ ਪਸੀਨਾ ਇਕ ਕਰਨਾ, ਹੱਥ ਵਟਾਉਣਾ) ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਰਸਭਰੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਡਾ. ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ “ਲੋਕ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ” ਹੈ। ਸਰਲਤਾ ਤੇ ਭਾਵਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨਾਲ ਲੇਖ ਇੱਕ ਸੁਭਾਸ਼ਣ ਵਾਂਗ ਰੰਗ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਵਰਤੋਂ, ਸਮਾਸਾਂ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਨੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸੰਜੀਦਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।
੨. ਬਣਤਰ, ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਭਾਵ-ਏਕਤਾ
ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਵਰਤੀ ਹੈ। ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸੁਚੱਜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਆਦਿ (ਨ੍ਰਿਤ ਦਾ ਮਹੱਤਵ), ਮੱਧ (ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ) ਅਤੇ ਅੰਤ (ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ) ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ
- ਆਦਿ, ਮੱਧ ਤੇ ਅੰਤ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਗੇਂਦ ਕਾਇਮ ਹੈ।
- ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਭਾਵਪੂਰਤ ਪੈਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਥੀ ਹੋਈ ਹੈ।
- ਵਾਕ ਭਾਵੇਂ ਲੰਮੇ ਹਨ ਪਰ ਭਾਵਪੂਰਤ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕਿਆਂ ਵਾਂਗ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹਨ।
- ਹੋਰ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਚਾਂ, ਨ੍ਰਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਉਘਾੜਨ ਲਈ ਹਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਟੂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
- ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤੱਕ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਉੱਤੇ ਇਕਸਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
- ਅੰਤ ਲੋਕ-ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਜੋੜ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਲੇਖਕ ਹਰ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ, ਰਾਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ, ਗੁਰਬਾਣੀ) ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੀ ਤਰਤੀਬ ਨਿਬੰਧ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
੩. ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰ, ਨਾਟਕੀ ਠਾਠ ਅਤੇ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਤੇ ਯਥਾਰਥਕ ਨਮੂਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ
- ਕਈ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।
- ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ: ਚੌੜੇ ਮੱਥੇ, ਤਿੱਖੇ-ਲੰਮੇ ਨੱਕ, ਲੰਮੇਰੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈ ਚਾਲ-ਢਾਲ।
- ਘਰਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ: ਡਾਂਗਾਂ, ਨੇਜ਼ੇ, ਤਰਕਸ਼, ਕਮਾਨਾਂ, ਮਧਾਣੀਆਂ, ਨੇਤਰੇ, ਭੜੌਲੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਕੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ।
- ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ (ਬੋਲੀਆਂ) ਵਿੱਚ ਗੂੜ੍ਹੀ ਸਥਾਨਕ ਰੰਗਣ ਨਾਲ ਨਾਟਕੀ ਠਾਠ।
- ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿੱਧੇ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਰੁਖੀ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਚੋਟ।
- ਡਾ. ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਿਬੰਧ “ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅਧਿਐਨ” ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਜੀਵ ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰ ਰਚਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ, ਨਿਰਭੈ ਚਾਲ-ਢਾਲ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਸਾਜ-ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵੰਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਕੇਰਦਾ ਹੈ। ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਠਾਠ ਹੈ—ਮੁਕਲਾਵੇ ਦਾ ਦਿਨ, ਮਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਧੀਆਂ ਲਈ ਮੰਡੇ ਪਕਾਉਣਾ ਆਦਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਫ਼ਿਲਮੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਤੈਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਗਿੱਧੇ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਰੁਖੀ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਵਿਅੰਗ ਲੇਖ ਦੇ ਕਲਾ-ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੀਖਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
