ਪ੍ਰੋ. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਿਬੰਧ “ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ” ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਛੂਹਦਾ ਹੈ—ਘਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਪਿਆਰ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ, ਧਾਰਮਿਕਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ। ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਦਾ ਪਿਆਰ, ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਖਦੀਜਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ— ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਿਖਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਲੱਬਾਂ, ਹੋਟਲਾਂ ਜਾਂ ਬੋਰਡਿੰਗ ਜੀਵਨ ਵੱਲ ਮੁੜਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖਾਪਨ, ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਦਰਾਚਾਰੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੈ।
1. ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ
• ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਆਚਰਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
• ਇਸ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਮਨੁੱਖ ਸੜੀਅਲ, ਖਿਝੜੇ ਅਤੇ
ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਆਚਰਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹੈ। ਘਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਵਲਵਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀ ਰਹਿਣੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਸੜੀਅਲਪੁਣਾ, ਖਿਝੜਾਪਨ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਭਾਈਚਾਰਕ ਪਿਆਰ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਿਠੜਾਪਨ ਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਪਲਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਸੁੰਦਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ।
2. ਘਰ ਕੀ ਹੈ?
• ਘਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਟਾਂ-ਵੱਟਾਂ ਦੇ ਕੋਠੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ।
• ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਿਆਰ, ਸੱਧਰਾਂ, ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁੱਖ-ਸਾਂਝ ਵਧਦੇ ਹਨ।
ਘਰ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਟਾਂ-ਵੱਟਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਕੋਠੇ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਘਰ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੱਧਰਾਂ ਪਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਂ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਜੀਅ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤਰਸਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਵੰਜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸੜੀਅਲ, ਖਰ੍ਹਵਾ ਅਤੇ ਖਿਝੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਬਿਰਧ ਬੀਬੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ
• ਇਕ ਬੀਬੀ ਜੋ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੁਭਾਅ ਖਰ੍ਹਵਾ ਹੈ।
• ਕਾਰਨ: ਉਸਦਾ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਛਿਨ ਗਿਆ (ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ)।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਅਸਰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਬਿਰਧ ਬੀਬੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਬੀਬੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬਹੁਤ ਖਰ੍ਹਵਾ ਸੀ। ਇਸ ਖਰ੍ਹਵੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ। ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਝੋਲੀ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਖਾਲੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਸਨੇਹ, ਮਮਤਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਰਹਿ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਰੁੱਖਾ ਅਤੇ ਖਰ੍ਹਵਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਉਦਾਹਰਣ ਰਾਹੀਂ ਲੇਖਕ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਮਿਠੜਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਮੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖਿਝੜਾ ਅਤੇ ਬੇਮਿਲਾਪੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
4. ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਚਕਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ
• ਜੋ ਪੋਥੀਆਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਜਾਂ ਸਫ਼ਰਾਂ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
• ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਦਰਦ ਤੇ ਸਨੇਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਚਕਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਨਾਲ ਪੰਡਾਲਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਪੋਥੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨ, ਲਿਖਣ ਜਾਂ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਦੇ ਸਫ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਦਰਦ ਅਤੇ ਸਨੇਹ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਤਾਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਮਿੱਠੜਾਪਨ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸਕਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹੀ ਉਹ ਸਰੋਤ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਨਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਸੁਖ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲ ਮਿਠਾਸ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਵੀ ਅਧੂਰੇ ਹਨ।
5. ਗੁਰੂਆਂ ਤੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ, ਈਸਾ ਮਸੀਹ, ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ – ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ।
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਮਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਦਰਸ਼ – ਸਭ ਤੋਂ ਦਰਦਨਾਕ ਤੇ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਉਦਾਹਰਣ।
ਲੇਖਕ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵੀ ਘਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ, ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ, ਆਚਰਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਆਰ ਨੇ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਵਾਲਾ ਦਰਸ਼ ਬਹੁਤ ਦਰਦਨਾਕ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਜਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਫ਼ਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਪਲ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਆਰ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਸਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਹਾਨ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਤਾਕਤ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।
6. ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
• ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ।
• ਲੋਰੀਆਂ, ਮਾਂ-ਵਾਂਗ ਪਾਲਣਾ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਮਿਸਾਲ।
ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲੇਖਕ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭੈਣ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਲੋਰੀਆਂ ਗਾ ਕੇ ਪਾਲਣਾ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਭਰਾ ਵਤੀਰਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਲਹੂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਮਮਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ।
7. ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਖਦੀਜਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ
• ਖਦੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਔਖੇ ਵੇਲੇ ਸਹਾਰਾ ਦਿੱਤਾ।
• ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਝ ਕੇ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ।
ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਖਦੀਜਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖਦੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਬਲ ਵਧਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਮੰਨਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਸਕੇ। ਖਦੀਜਾ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
8. ਕਾਰਲਾਇਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ
• ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸੜੀਅਲ ਤੇ ਇਕਾਂਤਪ੍ਰੀਮੀ ਬਣ ਗਿਆ।
ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਕਾਰਲਾਇਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਘਾਟ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਸੱਚਾ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸੜੀਅਲ, ਖਿਝੜਾ ਅਤੇ ਇਕਾਂਤਪ੍ਰੀਮੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਮਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਰਹਿੰਦਾ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਾਂ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦਾ ਸਨੇਹ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਵਿਦਵਾਨਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਤ-ਪੜ੍ਹਤ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤੁਲਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।
9. ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜਿਕ ਦਰਾਚਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ
• ਘਰੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ, ਕਲੱਬਾਂ ਤੇ ਹੋਟਲਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ।
• ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ, ਦਿਮਾਗੀ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਉਣਤੀ।
• ਬੋਰਡਿੰਗ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘਰੋਗੀ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਘਾਟ।
ਲੇਖਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਦਰਾਚਾਰੀ, ਗਿਰਾਵਟ ਅਤੇ ਬੇ-ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਘਰੋਗੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਘਾਟਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲ-ਬੈਠ ਕੇ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਕਲੱਬਾਂ, ਹੋਟਲਾਂ ਅਤੇ ਬਜਾਰੀ ਰੰਗ-ਰਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਨਾਲ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ, ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਰਸਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਮਿਠਾਸ, ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਫ਼ਤ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ।
ਇਸ ਘਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਬੱਚੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਦੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ, ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਨਾ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਗੁਣ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵਸਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜਿਹੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬੋਰਡਿੰਗ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਕੇ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ, ਕੋਰਾਪਨ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਗਿਰਾਵਟਾਂ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਲਈ, ਲੇਖਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਘਰ ਦੀ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਕ ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਦਰਾਚਾਰੀ ਅਤੇ ਬੇ-ਤਰਤੀਬੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
10. ਅਸਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ/ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ
• ਧਰਮ ਦੀ ਨੀਂਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਕਤਰਾਉਣਾ ਅਸਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ।
• ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਾਜ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਿਆਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
• ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਵੀ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹੀ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲ-ਬੈਠ ਕੇ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਦੀਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ, ਪਾਠ ਜਾਂ ਲੈਕਚਰ ਸੁਣਨਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ, ਗਲਤ ਹੈ। ਅਸਲੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਾਲਦਾ ਹੈ। ਘਰੋਗੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਕਤਰਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਭਾਵੇਂ ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ, ਉਹ ਅਸਲ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਚਿੰਤਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਦੋਂ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਨੂੰ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਖੁਦ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਓਨਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੱਚੇ ਕੋਠੇ ਨਾਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਹੁਣ ਵਿਛੜ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਕੂਲ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਧਾਰਮਿਕਤਾ, ਸਮਾਜਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਲਾ ਪੱਖ
ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ’ ਦੇ ਕਲਾ-ਪੱਖ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਚਰਚਾ ਹੇਠਾਂ ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਰੋਤਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਰਚਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
1. ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਉਦੇਸ਼ (Theme and Inspiring Objective)
‘ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ’ ਨਿਬੰਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਮਨੁੱਖ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਇਸੇ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਸਦਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਿਮਰਤਾ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਰਗੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਗੁਣ ਘਰੇਲੂ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਘਰੋਗੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਦਾ ਘਾਟਾ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ, ਇਸ ਲੇਖ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇਰਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹੀ ਅਸਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਪਿਆਰ ਵੀ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਸ਼ੈਲੀ, ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਨਿਵੇਕਲਾ ਅੰਦਾਜ਼ (Style, Logic, and Unique Presentation)
ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਬਹੁਤ ਸਰਲ, ਸਾਦੀ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਰੌਚਕ (ਦਿਲਚਸਪ) ਹੈ। ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁਣ ਇਸਦੀ ਤਰਕਮਈ (ਦਲੀਲਮਈ) ਹੋਣਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਦਲੀਲਾਂ ਅਤੇ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਜੋਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ, ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ ਅਤੇ ਕਾਰਲਾਈਲ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਢੰਗ ਨਿਵੇਕਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਸਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਲੇਖਕ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨ, ਹਸਮੁੱਖ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਛਾਪ ਕਾਰਨ ਘਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਕ ਰੌਚਕ ਸੁਭਾਸ਼ਣ (oration) ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
3. ਭਾਸ਼ਾ, ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਠੁੱਕ (Language, Vocabulary, and Grammar)
ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸਾਦੀ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਮ ਬੋਲ ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਣ ਦਾ ਗੁਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਖੂਬੀ ਇਸਦੀ ਬੜੀ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਕਈ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਰਸ-ਭਰੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ: ‘ਫਿਸ ਪੈਣਾ’, ‘ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣਾ’, ‘ਝੋਲੀ ਖਾਲੀ ਹੋਣਾ’, ‘ਸਿੱਕਾ ਸਿੱਕਣੀਆਂ’, ਅਤੇ ‘ਖਾਣ ਨੂੰ ਪੈਣਾ’। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਗੁਣ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਖ਼ਾਸ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਸ਼ਾਈ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ (ਜਿਵੇਂ: ਸ਼ਖ਼ਸੀ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਸ਼ਰਾਫ਼ਤ), ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ (ਜਿਵੇਂ: ਦੁਰਾਚਾਰੀ), ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਜਿਵੇਂ: ਹੈਂਡ-ਬੈਗ, ਫਿਲਾਸਫ਼ਰ, ਬੋਰਡਿੰਗ) ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
4. ਰੌਚਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾ-ਰਚਨਾ (Captivation and Paragraph Construction)
ਭਾਵੇਂ ਨਿਬੰਧ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਪਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਵਰਗੀ ਰੌਚਿਕਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਰੌਚਿਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲਚਸਪ ਹਵਾਲੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਬਿਰਧ ਮਾਈ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਵੇਰਵਾ। ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਦੀ ਵਾਕ-ਰਚਨਾ ਉੱਤੇ ਭਾਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਕ-ਰਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਪਰ ਵਾਕ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਪੈਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਹਰ ਪੈਰਾ ਇੱਕ ਖਿੱਚ ਭਰੇ ਵਾਕ ਨਾਲ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਅਟੱਲ ਸਚਾਈ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਲੜੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
